Экэниэмикэ

Онно Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Петр Попов, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ, онлайн киэбинэн биэдэмистибэлэр эппиэттээх үлэһиттэрэ, тыа хаһаайыстыбатын  улуустардааҕы управлениеларын начаалынньыктара, исписэлиистэр кыттыыны ыллылар.

Хабыллыбакка сылдьар 75 %   

«"Ил Түмэн" издательскай дьиэ» генеральнай дириэктэрэ, норуот дьокутаата Мария Христофорова бу кэпсэтии Ил Дархан Айсен Николаев Анал туһаайыытыгар өрөспүүбүлүкэҕэ аһылык өттүнэн куттал суох буолуутун хааччыйарга, тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр-хамнаһыгар туруктаах тиһиги оҥорорго туруорбут соругун олоххо киллэрии чэрчитинэн тэриллэрин эттэ. Бастакынан тылы тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарар үлэтигэр разрядтаах тиһиги киллэрии бырайыагын  ааптарыгар Василий Ершовка биэрдэ.  

Тыа хаһаайыстыбатыгар судаарыстыба улахан көмөнү оҥорор эрээри, ол көдьүүһэ намыһах. Ити биир сүрүн биричиинэтинэн кэлим экэнэмиичэскэй систиэмэ суоҕа, салайыы дьаһайар эрэ ньымаҕа олоҕурара буолар эбит.  Үгэс курдук, хаһаайыстыбалары үс бөлөххө араараллар, наардааһыны 25 ынахтаахтартан саҕалыыллар, оттон аҕыйах ынахтаахтары киллэрбэттэрин түмүгэр, хаһаайыстыбалар 75 %-нара хабыллыбат, ону таһынан, биир ынахтан үүтү ыаһын таһыма кыайан көрдөрүллүбэт диэн  Василий Ершов  хаһаайыстыбалары төһө сүөһүлээхтэринэн көрөн, уон разрядка араарбыт. Дьоҕус хаһаайыстыбаларга 8-20 ынахтаахтары, түөртүү ынаҕынан быысаһыннаран, түөрт разрядка араарбыт. Ортолорго 25-75 ынахтаахтары, үс разрядка арааран киллэрбит. (25 ынах Арассыыйа таһымыгар аҕыйах буоллаҕына, биһиэхэ оннук ааҕыллар кыаҕа суох). 100-200 ынахтаахтары 50-нуунан быысаһыннаран эмиэ үс разрядка арааран, бөдөҥнөргө киллэрбит.  Бу хаһаайыстыбаларга биир ынахтан үүтү ыаһыны ортотунан 1000 киилэнэн  быспыт.  Онно олоҕуран сыл устата үүтү туттарыы былаанын оҥорбут. Холобур, 8 ынахтаах хаһаайыстыба 8 туоннаны, 25 ынахтаах 25 туоннаны туттарар.   Манна биир бэрт интэриэһинэй чахчы арыллар: 1-кы разрядка киирбит 3 000 хаһаайыстыба холбоон 24 000 ынахтаахтар! Ити курдук, 2-с разрядка: 1 500 хаһаайыстыба, 18 000 ынах; 3-с разрядка: 600 хаһаайыстыба, 9 600 ынах; 4-с разрядка: 200 хаһаайыстыба, 4 000 ынах; 5-с разрядка: 100 хаһаайыстыба, 2 500 ынах; 6-с разрядка: 50 хаһаайыстыба, 2 500 ынах; 7-с разрядка: 40 хаһаайыстыба, 3 000 ынах; 8-с разрядка: 30 хаһаайыстыба, 3 000 ынах; 9-с разрядка: 20 хаһаайыстыба, 3 000 ынах; 10-с разрядка: 10 хаһаайыстыба, 2 000 ынах. Онон, 5 550 араас киэптээх хаһаайыстыбаҕа 71 600 ынах баар. 

Бу курдук арааран баран, бырайыак ааптара туттарыллар үүккэ бүддьүөттэн субсидия быһыытынан төһө харчы наадатын суоттаабыт уонна разрядтарынан хаһаайыстыбалар төһө дохуоттаналларын аахпыт. 2030 с. диэри, ол эбэтэр сэттэ сыл устата, биир ынахтан туттарыллар үүт нуорматын сыллата 50 киилэнэн эбэр соругу туруоран, көрдөрүүнү 35 %-ынан улаатыннарарга эппит. Холобур, 2024 с. 71 600 т үүт туттарыллыбыт буоллаҕына, 2030 сылга 94500 т туттарыллар кыахтаах эбит.   

Үүтү ыаһын 39 %-ынан үрдээбит

Василий Ершов бу бырайыагын 2019 с. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр киллэрбитин Билим сэбиэтэ сүнньүнэн утарбатах  итиэннэ биир эмит улууска боруобалаан көрөргө сүбэлээбит. Онуоха Үөһээ Бүлүү улууһун дьаһалта (баһылык Владимир Поскачин) сөбүлэһэн, эспиримиэн быһыытынан үс сыл үлэлээбит. 

Муниципальнай бырагыраамаҕа алтыһыннарыллыбыт эспиримиэнинэн туох үлэ ыытыллыбытын туһунан Үөһээ Бүлүү улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Сергей Иванов иһитиннэрдэ. Хомойуох иһин сибээс мөлтөх буолан, саҥата аанньа иһиллибэтэ, ол эрээри слайдалары көрдөххө,  2020-2022 с. улуус бүддьүөтүттэн 54,6 мөл солк көрүллэн, материальнай-тэхэньиичэскэй базаны тупсарыыга балачча үлэ ыытыллыбыт: 26 хотон, 9 хараас тутуллубут, 11 үлэ тиэхиньикэтэ, 47 астыыр тэрил, 131 ынах атыылаһыллыбыт. Сүөһү аһылыгын тупсарыыга икки хаһаайыстыба 300 т сиилэһи угар дьааманы оҥостубут, комбикуорманан хааччыллыы күүһүрбүт, ол түмүгэр биир ынахтан үүтү ыаһын көрдөрүүтэ 39 %-ынан үрдэтиллибит.

– Василий Ершов бырайыагын уонна үөһээ бүлүүлэр онно олоҕуран киллэрбит систиэмэлэрин биһиги билэбит, үөрэтэ сылдьабыт. Субсидия 20 %-а сайдыыга угуллуохтааҕын курдук туһаныахха сөптөөх этиилэр бырайыакка бааллар, – диэтэ тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Петр Попов.

Үп көдьүүстээх буолуохтаах   

Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров  судаарыстыба өйөбүлэ түмүктээх буолуохтааҕын, үп көдьүүстээхтик туһаныллыахтааҕын бэлиэтээн, болҕомто бородууксуйаны оҥорууга уурулларын санатта. Ыстатыыстыка чахчыларын холобурдаан, тэрээһиннээх хаһаайыстыба элбэх уонна соҕотуопкалыыр-астыыр тиһик үчүгэйдик тэриллибит улуустарыгар көрдөрүү үрдүгүн бэлиэтээтэ. Үөһээ Бүлүү улууһа тэҥ баайыылаах улуустарыттан ордуга суох көрдөрүүлээҕин, сорох көрүҥнэргэ  сабырыйтарарын эттэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ разрядтаах тиһиги киллэриини  эрдэ диэтэ.   

Кэпсэтиигэ онлайн киэбинэн кыттыбыт үп миниистирин солбуйааччы Надежда Филиппова бырайыак презентациятын кыайан көрбөтөх, онон билигин тугу да этэр кыаҕа суох эбит. Ол эрээри, ханнык баҕарар этии бастаан үөрэтиллиэхтээх, көдьүүстээх буолсу диэтэххэ, сайыннаран, чочуйан биэриэххэ сөп диэтэ. Онуоха модератор бырайыагы ыытыахпыт диэбитигэр, финансит быһыытынан сыаналыах  буолла.

Сэҥээрии да, утарыы да

– Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарар үлэтигэр разрядтаах тиһиги киллэрии бас билииттэн тутулуга суох хаһаайыстыбалары барыларын хабарынан табыгастаах итиэннэ кинилэр дохуоттаах буолалларыгар, сайдалларыгар туһуланар эбит, онон төрүт быһыытынан туһаныллыан сөп дии санаатым. Биһиэхэ анаарар киин тэриллэн эрэр, тустаах министиэристибэ сорудах оҥорон киллэрдэҕинэ, бырайыагы ырытан биэриэххэ сөп этэ, -- диэтэ Наукалар академияларын сүрүн учуонай сэкирэтээрэ Андрей Матвеев.   

Уопсастыбаннай түмсүү чилиэнэ Роман Барашков бырайыагы утарда, чунуобунньуктарга табыгастааҕынан аахта. Владимир Васильев көрдөрүүнү тупсарарга сир наадатын эттэ, үлэлиэхтэрин баҕарар дьону ходуһа суоҕа кыаһылыырын санатан, сирдэрин туһаммат дьонтон былдьыырга, оннук боломуочуйаны улуустарга биэрэри наадалааҕынан аахта.  

Идеология наада

«Ситим» медиа бөлөх дириэктэрэ Владимир Степанов тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үбүлээһин эбиллэр эрээри, көрдөрүү үөтэлээбэтин туһунан өссө төгүл чорботто.  Ханнык баҕарар судаарыстыбаннай хамсааһыҥҥа сир-дойду уратыта учуоттанан, онно туох үлэ тэриллэрэ, төһө бородууксуйа оҥоһуллара быһаарыллыахтаах, ол эрээри, билигин биһиэхэ тыырыллыбыт харчыны үллэстиэхтээх эрэ курдук өй-санаа баһыйда, үбү көдьүүстээхтик туһанар туһунан толкуй суох диэтэ. Ершов бырайыагын биһириирин биллэрдэ.  

-- Оччотугар систиэмэни иһиттэн уларытар ордук буолаарай? «Кэтэх хаһаайыстыба» диэни арыый атыннык толкуйдуур, бу биһиги төрүт дьарыкпыт, ону салгыы сайыннардахпытына эрэ, норуот быһыытынан инникилээх буолуохпут диэн санааны үөскэтэр уонна ол тула түмсэр наада буолаарай? – диэн Мария Христофророва үгүһү толкуйдатар этиини оҥорбутун  төгүрүк остуол кыттыылаахтара өйөөтүлэр.