Экэниэмикэ

Үлэтэ суох дьон ахсаана муҥутуур аччаата

Сахастат дааннайынан, 2023 с. үлэтэ суох дьон ахсаана 29 400 этэ, ол эбэтэр 5,7%, хамсык дьаҥын кэнниттэн ити сыыппара аччыы турар, оттон дьарыктаах нэhилиэнньэ ахсаана 17 600 киhинэн элбээн, ааспыт сыл түмүгүнэн 486 700 тэҥнэстэ. Бу сыл саҥатыгар 3822 үлэтэ суох киһи дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка турбут. Үлэ ырыынагын чинчийии устуоруйатын кэмигэр маннык кыра көрдөрүү хаһан даҕаны бэлиэтэммэтэҕэ.

Кэлиҥҥи кэмҥэ эдэр-сэнэх, күөгэйэр күннэригэр сылдьар күүстээх аҥаардар Анал байыаннай дьайыыга бараннар, үлэ миэстэтэ босхолонно. Ону таһынан, Бырабыыталыстыба «Демография» национальнай бырайыак чэрчитинэн ыытар үлэтэ үтүө түмүгү көрдөрдө. Холобур, үлэтэ суох дьону уопсастыбаннай үлэҕэ ыыталлар, Дьарыктаах буолуу кииннэригэр аныгы олоххо наадалаах идэҕэ, урбааны арыйарга үөрэтэллэр.

Үөрэххэ үлэтэ эрэ суох дьон буолбакка, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолоох ийэлэр, 35 диэри саастаах эдэр дьон, үлэтиттэн уурайаары сылдьар киһи, биэнсийэҕэ тахсаллара биэс сыл иһинэн чугаһаабыт, 50 саастарын ааспыт дьон, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтара, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ, инбэлииттэр хапсаллар. Манна  70 араас хайысханан үөрэх бырагыраамата баар.

Саҥа идэҕэ 2-3 ый устата буор-босхо үөрэтэллэр, үөрэхтэрин бүтэрбит дьоҥҥо сибидиэтэлистибэ туттараллар. Дьиэҕэ олорор эдэр ийэлэр саҥа идэни баһылаан, эбии дохуот оҥостоллор. Ньир бааччы үлэлии сылдьар орто саастаах дьону, биллэн турар, босхо үөрэппэттэр.

Оробуочай идэлээх дьоҥҥо наадыйаллар

СӨ Нэһилиэнньэтэ дьарыктаах буолуутугар судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Георгий Борисов күн бүгүн ханнык идэлээх дьоҥҥо наадыйалларын, төһө хамнаһы төлүүллэрин туһунан билиһиннэрдэ.

Бүтүн Арассыыйа үрдүнэн «Арассыыйаҕа үлэ» диэн улахан портал Саха Сиринээҕи салаатыгар экэниэмикэ 21 араас хайысхатынан 10000 кэриҥэ үлэ миэстэтэ баар.

Онтон улахан аҥаара, чуолаан 60% оробуочай идэлэр, слесардар, суоппардар, электромонтердар, сыбаарсыктар о.д.а. наадалар. Хаалбыт 40% орто сүһүөх уонна үрдүк үөрэхтээх үлэһиттэр, олор истэригэр: быраастар, сиэстирэлэр, маастардар, тиэхиньиктэр тиийбэттэр.

Айылҕа баайын хостуур салааҕа 3800 үлэһиккэ, үксүн оробуочайдарга наадыйаллар. Оробуочай идэлээх дьон, үрдүк үөрэхтээх хонтуора үлэһиттэриттэн таһыччы үрдүк хамнастаахтар. Саамай үрдүк хамнаһы бырамыысыланнаска, тырааныспарга, доруобуйа харыстабылыгар, үөрэх салаатыгар, тутууга төлүүллэр.

Оробуочай идэлэртэн саамай үрдүк хамнастаах фрезеровщик, кини ыйга 397 500 солк. ылар эрээри, «Якутуголь» хампаанньаҕа итинник үлэһит тиийбэт эбит.

Кылгас кэмнээх кууруска үө­рэнэн, токарь-фрезеровщик идэтин баһылыахха сөп, кинилэр хамнастара разрядтарыттан, идэлэрин төһө баһылаабыттарыттан, сатабылларыттан тутулуктаах. Фрезеровщик тимири быһар, уһаарар, обработкалыыр.

«Якутуголь» 350 000 солк. хамнастаах токарьга, “Эльгастрой” 330 000 солк. - кыраан машиниһыгар, 315 000 солк. - грейдер машиниһыгар, «Селигдар» хампаанньа маркшейдер үлэтигэр 305 000 солк.- оробуочайга, 300 000 солк. - бульдозеры ыытааччыга,  270 000 солк.-геологка о.д.а. наадыйар. «АЛРОСА»-ҕа 390 000 солк. хамнастаах управление дириэктэрин, начаалынньыгын көрдүүллэр.

Суоппардар тиийбэттэр 

Үгүс тэрилтэлэргэ араас категориялаах суоппардар тиийбэттэр, судаарыстыбаннай тэрилтэҕэ кинилэр хамнастара 50 000 – 60 000 солк., бырамыысыланнаска 100 000 солк. тахса. Ону таһынан, косметология салаатыгар үлэлиир, кыламан-тыҥырах оҥорооччуга наадыйыы элбэх. Юрист, экэнэмиис, буҕаалтыр үлэтэ бэрт сэдэхтик тахсар.

Орто уонна үрдүк үөрэх кы­һатын бүтэрээччилэри ылан көр­дөххө, 2023 с. 9537 эдэр дьон үөрэхтэрин бүтэрбиттэр, кини­лэртэн 2818 үрдүк үөрэхтээх, 6719 орто үөрэхтээх. Онтон 30% магистратураҕа, эбэтэр атын идэҕэ салгыы үөрэнэллэр, 1000 киһи аармыйаҕа сулууспалыы барбыт, 400-тэрэ оҕолонон олороллор, онон 5083 выпускник үлэ ырыынагар тахсыбытыттан, 96% үлэ булбут, 83% идэтинэн үлэлиир. Итиниэхэ олоҕуран, үөрэх кыһалара олоххо наадалаах үлэһиттэри бэлэмнииллэр эбит диэн сыаналыахха сөп.

Үлэ ырыынагар айылҕа баайын хостуур салааҕа, тутууга, доруобуйа харыстабылыгар, навигация кэмигэр уу тырааныспарыгар үлэһиттэр тиийбэттэр. Ону таһынан, урукку сылларга курдук,  уһук хоту улуустарга биэлсэрдэр, быраастар наадалар.

Үлэтэ суох дьон босуобуйата 13739 солк.

Үлэтэ суох дьону өйүүргэ судаарыстыба араас өҥөнү оҥорор. Ол курдук, уйулҕа үлэһиттэрэ сүбэ-ама биэрэллэр, бэйэ дьыалатын арыйарга 150 000 солк. көмө бэриллэр, эдэрдэргэ стажировка оҥоһуллар, кыайан үлэ булбат дьону быстах үлэнэн хааччыйаллар. Дьарыктаах буолуу киинигэр регистрацияламмыт дьон социальнай төлөбүрү ылаллар, ону таһынан, биэнсийэҕэ тахсара икки сыл хаалбытын кэннэ үлэһит сарбыйыытыгар түбэстэҕинэ, бочуоттаах сынньалаҥҥа эрдэ тахсар бырааптаах. Тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ суох хаалбыт оҕолорго босуобуйа төлөнөр.

Үлэтэ суох дьоҥҥо төлөнөр босуобуйа алын кээмэйэ 1611 солк., үрдээбитэ 13 739 солк., онно оройуоннааҕы эбилик ааҕыллар. Холобур, Дьокуускайга 19 200 солк. кэриҥэ. Урут үлэлээбэтэх, эбэтэр өр кэмҥэ үлэтэ суох олорбут дьоҥҥо босуобуйа алын кээмэйин төлүүллэр.

Үрдэтиллибит босуобуйа бастакы үс ый төлөнөр, онтон хаалбыт үс ыйга 5500 солк. Биэнсийэҕэ тахсаллара чугаһаабыт үлэһиттэр алта ый тухары үрдэтиллибит босуобуйаны ылаллар.

Хаартыска: СӨ Нэһилиэнньэтэ дьарыктаах буолуутугар судаарыстыбаннай кэмитиэт архыыбыттан