Доруобуйа

Битэмиин тиийбэт

Үгүс дьон сааскы күн көрдө даҕаны утуктуубут, сэниэтэ суох буолан хаалабыт дииллэр. Ол эрэн дьыбааҥҥа сытан эрэ сынньаммытыҥ иһин, эниэргийэҥ син биир суох курдук, тугу да гыныаххын баҕарбаккын. Биллэн турар, манна сандал саас туох даҕаны буруйа суох, унньуктаах уһун кыһыны быһа күн сырдыгын көрбөккө, айылҕаҕа сылдьыбакка битэмииммит саппааһа бүтэн хаалар. Сайын төһө даҕаны элбэх отону, оҕуруот аһын сиэбитиҥ үрдүнэн киһи организма кыһыны супту битэмиини кыайан хаһааммат. Гириип, ОРВИ утары охсуһарга, истириэһи аһарынарга киһи элбэх сэниэтин, кыаҕын, битэмиинин барыыр. Аны сорох дьон ыра сатаан, үчүгэйдик аһаабаттар, ол иһин сэниэлэрэ эстэн хаалар.

Ол иһин оҕолор, кырдьаҕастар, оҕо күүтэр дьахталлар, өй үлэтинэн, успуордунан дьарыктанар дьон, араас хроническай ыарыылаахтар күн аайы арыылаах килиэптэн, эттээх мохоруонтан, эбэтэр хортуоппуйтан ураты битэмииннээх аска көһүөхтээхтэр. Бырааһы кытта сүбэлэспэккэ эрэ бэйэҥ билэргинэн битэмиин арааһын аҥаар кырыытыттан иһэ сылдьар бөрүкүтэ суох. Битэмиин тугу кытта  дьүөрэлэһэрин учуоттаан туран сарсыарда эрэ өттүгэр иһиэхтээххин. Сорох дьоҥҥо бэлэм битэмиин барсыбат, иҥмэт, онон аска болҕомто уурар ордук.

Моонньоҕон, сугун туһата

Бастатан туран, битэмиин тоҥоруллубут оҕуруот аһыгар, отоҥҥо, сугуҥҥа, моонньоҕоҥҥо элбэх. Фруктаны уонна оҕуруот аһын сибиэһэйдии тоҥордоххо, битэмиинин 90-95% сүппэт. Быраастар этэллэринэн, соҕуруу дойдуттан кэлбит фрукта оннугар бэйэбит дойдубут иҥэмтэлээх аһа ордук туһалаах. Билигин үгүс хаһаайкалар сугуну, моонньоҕону сибиэһэйдии саахара суох тоҥороллор.

Хамсык кэнниттэн Д битэмиини кыһыны супту кыралаан иһэ сылдьыҥ дииллэр, оттон тоҥоруллубут моонньоҕоҥҥо С, Д, Е, В битэмиин, омега-3, калий, фосфор, кальций, магний, тимир о.д.а. туһалаах микроэлэмиэннэр бааллар. Моонньоҕон ОРВИ, тымыр-сүрэх ыарыыларын сэрэтэргэ, хараҕыҥ көрөрүн тупсарарга, тымырдаргын ыраастыырга, холестерины түһэрэргэ, сэниэ киллэрэргэ, хааны элбэтэргэ көмөлөһөр. Ол эрэн гастриттаах, язвалаах, аллергиялаах, ноордоро ыалдьар дьоҥҥо көҥүллэммэт.

Моонньоҕон сэбирдэҕин көйөрөн, чэй оҥостон истэххинэ, хаан баттааһынын чөлүгэр түһэрэр, киһини уоскутар, түүн үчүгэйдик утуйар буолаҕын. Барыанньа, хомпуот, муорус эмиэ туһалаах, өскөтүн элбэх саахары куппатаххына.

Оттон сугун С, К, Е битэмииннэринэн баай, ону таһынан, тимир, цинк, магний, калий, фосфор баар. Бу отон сүрэх, мэйии үлэтигэр туһалаах, саахары түһэрэр, уҥуоххун кытаатыннарар, эрдэ умнуган буолбут дьоҥҥо көдьүүстээх, искэн утары охсуһар күүстээх, итиэннэ хабахха баар бактерияны аҕыйатар. Ону таһынан, токсиннары, радиоактивнай элэмиэннэри таһаарар, ньиэрбэ килиэккэтэ кырдьарын бытаардар, вирустар, бактериялар утары охсуһар.

Билигин оҕуруот аһын атыылыыр сиргэ сибиэһэй салаат, укроп, петрушка, күөх луук, сибиэһэй чеснок кэллэ, бу барыта, биллэн турар, битэмииннээх. Чеснок уонна луук ионизирующай сардаҥаны кыччаталлар, ол иһин көмпүүтэргэ өр үлэлиир дьоҥҥо туһалаахтар, селен искэни, бактерияны утары охсуһар, тирииҥ доруобай буоларыгар көдьүүстээх.

Фруктаттан сок эмиэ туһалаах эрээри, маҕаһыыҥҥа саарбах бороһуоктан оҥоһуллубут элбэх саахардаах утах үгүс. Апельсины, дьаабылаканы, банааны бэйэҥ аныгы куукуна тиэхиньикэтинэн илдьиритэн сибиэһэй утах оҥостон испитиҥ быдан ордук. Апельсин, уопсайынан, аһыы фрукта утаҕын аччык искэ, ордук сарсыарда өттүгэр испэттэр, куртаҕыҥ ис бүрүөһүнүн кэбирэтиэн сөп.

Салаакка майонез буолбакка, үүнээйи арыытын кутар туһалаах, холобур, оливка арыытыгар омега-3, омега-6, омега-9, Е, К, А битэмиин элбэх. Соҕуруу дойду олохтоохторо оливка арыытын биир ый устата сарсыарда аайы аччык искэ биирдии ньуосканы иһэбит дииллэр, оччоҕуна этиҥ-сииниҥ туһалаах элэмиэннэри барыларын түргэнник иҥэринэр. Онтон 20-30 мүнүүтэ кэнниттэн сарсыардааҥҥыгын аһыыгын. Оччоҕуна тирииҥ тупсар, баттаҕыҥ түспэт, тыҥыраҕыҥ тостубат, сүрэҕиҥ чаһы курдук буолар. 

Сааскы кэмҥэ нэдиэлэ аайы балыгы, сыыры, ынах этин, сымыыты, муора аһын, гречканы, сухофруктаны, эриэхэни сиэхтээхпит. Бу аска тимир, кальций, магний, йод, цинк, фолиевай кислота баар, туустаах хаппыыста эмиэ элбэх битэмииннээх.

Быраас хонтуруола суох иһиллибэт

Аина Александровна Григорьева, СӨ Уопсастыбаннай доруобуйатын уонна мэдиссинискэй профилактика өрөспүүбүлүкэтээҕи киинин терапевт бырааһа маннык сүбэлиир:

- Саас үгүс киһи сэниэтэ суох буолар, түргэнник сылайар, утуктуу сылдьар төрүөтэ араас буолуон сөп, үксүн уһун кыһын кэнниттэн битэмиин тиийбэтиттэн, ордук Д битэмиин  уонна  дьыл кэмин кирбиитигэр ньиэрбэ, эндокриннай, иммуннай систиэмэ уларыйар.

Д битэмиин киһи организмыгар аһы кытта киирэр уонна күн уотун көмөтүнэн үөскүүр, кыһын күн сырдыга тиийбэтин ааһан, хойуу туманынан будулуйар ахсынньы-тохсунньу томороон тымныытыгар күммүт даҕаны көстүбэт. 

Киһиэхэ күн сылаас сардаҥатын туһата олус элбэх, холобур, араас ыарыыны утары охсуһар күүһү биэрэр, уҥуохпутун, тииспитин бөҕөргөтөр, ньиэрбэ, эндокриннай систиэмэҕэ көдьүүстээх.

Организмҥа ханнык битэмиин тиийбэтин анаалыс туттаран билиэххэ сөп. Аптекаҕа атыыланар битэмиин арааһын иһиэҥ иннинэ тугу кытта дьүөрэлэһэрин билиэххэ наада. Холобур, Д битэмиини А битэмиини кытары иһэр сыыһа, кинилэр бэйэ бэйэлэрин дьайыыларын мөлтөтөллөр. Оттон Е битэмиини кытары истэххэ, Д битэмиин иҥэмтэтэ суох буолар, В бөлөх битэмииннэрин кытары истэххэ, аллергическай реакция тахсар кутталлаах.

Битэмиининэн аһары үлүһүйэр эмиэ сыыһа. Туох барыта кэмнээх-кэрдиистээх. Д битэмиини аһары элбэҕи истэххэ, буортулаах, бүөргэ, тымырга, куртахха, оһоҕоско охсуулаах  буолуон сөп, нуорма быһыытынан 30-100 нг\мл иһиллиэхтээх.

Ол эрэн аҥардас ас көмөтүнэн уонна күҥҥэ сылдьыыттан Д битэмиин хайдах да олус элбээбэт. Бэйэҕэ  сөбө суох улахан дуозаны быраас анааһына,  хонтуруола суох битэмиини иһэ сырыттахха, доруобуйаҕа охсуулаах. Ол иһин хас биирдии киһи бэйэтигэр сөптөөх дуозаны иһиэхтээх.

Сааскы кэмҥэ киһи сибиэһэй салгыҥҥа элбэхтик сылдьыахтаах, иҥэмтэлээх, сибиэһэй оҕуруот аһын, фруктаны сииргэ, успуордунан дьарыктанарга,  сөпкө утуйар-турар режимы тутуһарга, бэйэ кыаҕын көрүнэн үлэлииргэ, кэмигэр сынньанарга кыһаллыахтаах. Ол курдук элбэх саахардаах, сыалаах – арыылаах аһы аҕыйата сатыахтаах.  Киһи бэйэтин доруобуйатын көрүнэн, сөптөөх кэмҥэ бырааска тиийэн, тустаах анаалыстары туттаран, тоҕо сэниэтэ суоҕун быһаартарыан сөп. Бу аҥаардас битэмиин эрэ тиийбэтиттэн буолбакка, сороҕор араас ыарыы сибикитэ итинник биллэрэр.

Хаартыска: Аина Александровна Григорьева архыыбыттан уонна куйаар ситимиттэн.