Уопсастыба

ХИФУ бэрэсидьиэнэ, педагогическай билим дуоктара, бэрэпиэссэр, РФ Үтүөлээх учуутала, Арассыыйатааҕы үөрэх академиятын академига, Ил Түмэн V ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата Евгения Михайлова кини иннинэ дакылаат оҥорбут Иоган Егорович кэнсиэпсийэтин сэргээбитин биллэрдэ. Ноосфернай, эко духуобунай диэн үөрэх тиһигин сүрүн хайысхатын өрөспүүбүлүкэҕэ киллэриэххэ син диэтэ. Академик Владимир Вернадскай быһаарарынан, ноосфера диэн уопсастыба уонна айылҕа алтыһыыта, онтон Иоган Егорович этэринэн – ноосфера диэн киһи уопсастыбаны уонна айылҕаны кытта алтыһар ситимэ, киһи-аймах айымньылаах үлэтин, өй-санаа өттүнэн сайдарын сүрүнэ. 

Кини Билим уонна ускуустуба Петровскай академиятын бастакы вице-бэрэсидьиэнэ, экэнэмиичэскэй, философскай билим доктора, учуонай Александр Субетто Иоган Максимов кэнсиэпсийэтин биһириирин, өйүүрүн туһунан эппитин тириэртэ. Ону истэн саалаҕа дохсун ытыс тыаһа ньиргийдэ.

Евгения Исаевна дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин научнай-технологическай үөрэхтээһин саҥа стратегиятын илии баттаабытын билиһиннэрдэ.  Онон интеллектуальнай сайдыыга, киһи хапытаалыгар улахан болҕомто ууруллар.

ХИФУ бэрэсидьиэнэ соторутааҕыта үрдүк үөрэх кыһатыгар «Университеттар уонна Арассыыйа геостратегическай сирин-уотун сайыннарыы» диэн III геопуорум ыытыллыбытын туһунан иһитиннэрдэ. Бу тэрээһиҥҥэ Бүтүн Арассыыйатааҕы уопсастыбаннай санааны үөрэтэр киин пуондатын генеральнай дириэктэрэ Константин Абрамов кэлиҥҥи кэмҥэ ыытыллыбыт чинчийии түмүгүн киэҥ эйгэҕэ таһаарбыт. Онтон биирдэстэрэ РФ Билимҥэ уонна үрдүк үөрэххэ министиэристибэтин уонна Томскайдааҕы судаарыстыбаннай университет «Олоххо көхтөөх киһи» диэн кыттыгас бырайыактаахтар.

Социологтар бу бырайыактарынан устудьуоннар санааларын үөрэтии туох түмүгү көрдөрбүтүн Евгения Исаевна презентациятыгар билиһиннэрдэ. ВЦИОМ (Бүтүн Арассыыйатааҕы уопсастыбаннай санааны үөрэтэр киин) 80-ча эрэгийиэҥҥэ, ол иһигэр биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 1600 респонденнар санааларын үөрэппит, ол түмүгэр ыччат сүрүн сыаннас быһыытынан дьиэ кэргэн буоларын ыйбыт.

Саха Сирин дьахталларын көҕүлээһиннэринэн, РФ Федеральнай мунньаҕын Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенко дьиэ кэргэн уонна дьахтар боппуруостарынан дьарыктанар туспа судаарыстыбаннай уорган тэриллэрин өйөөтө. Бу этии олоххо киирэрин, киһи үөрүөх, саха сириттэн сенатор Сахамин Афанасьев хонтуруолга ылбыт диэн Евгения Исаевна кэпсээтэ.

Билигин дьиэ кэргэни өйүүргэ ийэ хапытаала, оҕо харчыта, араас төлөбүр, намтатыллыбыт кыра бырыһыаннаах ипэтиэкэ барыта баар, Саха Сиригэр икки оҕолоох ийэ биэнсийэҕэ уруккунан 50 сааһыгар тахсар. Ол иһин ыал буолуу, оҕо төрөтүү уопсастыбаҕа өрө тутуллан, элбэх оҕолоох ыал элбээтэ.

2007 с. Арассыыйаҕа ийэ хапытаала аан бастаан төлөнөр буолуоҕуттан, сылтан сыл харчыта үрдээн иһэр, 2020 с. итинник төлөбүрү бастакы оҕоҕо биэрэллэр. Уопсайынан, дойдубутугар да, Саха Сиригэр эмиэ бэрт үгүс дьиэ кэргэни өйүүр дьаһал элбээн иһэринэн, онон эдэр дьон, ыал былааска итэҕэйэрэ, эрэнэрэ улаатта. Ол иһин да буолуо, ыччат сүрүн сыаннас быһыытынан, дьиэ кэргэни талан, ыал буолуу диэки хайыста. Ити саамай сөптөөх быһаарыныы. Толору дьиэ кэргэннээх, оҕолордоох киһи олоххо бигэ тирэхтээх, инникигэ эрэллээх.

18-24 саастаах ыччат дьоллоох дьиэ кэргэни тэринэн, оҕолонон, кинилэри улаатыннаран, ньир бааччы олорууну олоҕун сүрүн сыалын-соругун быһыытынан көрөр эбит. 25-34 саастаах араҥаҕа 69% итинник сыаллаахтар.

Ыйытыкка кыттыбыт устудьуоннартан хас иккистэрэ чөл туруктаах, доруобай буолуон баҕарар. Биллэн турар, ыал буолууттан, оҕону төрөтүүттэн ураты, эдэр дьон сөбүлүүр дьарыктаах, интэриэһинэй үлэлээх буоларга, омук сиригэр сылдьарга, аан дойдуну көрөргө тардыһар.

Наадалаах идэлэр

Ыччат ортотугар наадалаах идэ ахсааныгар урут мэдиссиинэ үлэһиттэрэ киирэр этилэр, оттон 2023 с. айти-технология идэлэрэ бастаабыттар, быраастар иккис миэстэни ылбыттар. Үһүс миэстэҕэ байыаннай сулууспалаахтар, полиция, ЫБММ үлэһиттэрэ, төрдүс миэстэҕэ үөрэх үлэһиттэрэ, бэһискэ слесарь, токарь, сыбаарсык курдук үрдүк хамнастаах оробуочай идэлэр.

Устудьуоннар 44% дойдуга буола турар бэлитиичэскэй балаһыанньаны сөптөөҕүнэн аахпыттар, 10% сөбүлэспэттэрин эппиттэр. Ыччат 51% дойдутунан киэн туттар, 49% таптыыр, 35% махтанар эбит. 18% инникиттэн куттанарын, сэрэхэдийэрин биллэрбит, 6% кэлэйбиттэр уонна итэҕэйбэттэр.

Эдэр дьон 85% Арассыыйа иһигэр, 79% олорор эрэгийиэннэригэр ис кыахтарын арыйан, үүнэргэ-сайдарга, олоххо ситиһиилээх буоларга усулуобуйа баарын бэлиэтээбиттэр. Кинилэр үөрэнэр кыһаларынан киэн тутталлар, 1990-ус сыллары кытта тэҥнээтэххэ, кэлиҥҥи кэмҥэ үөрэнэр аудиториялара, үөрэх бырагыраамата биллэ тубуста, олорор уопсайдара саҥардылынна. 

Өскөтүн үөрэх кыһата үлэнэн хааччыйар хампаанньалары кытта ыкса үлэлэстэҕинэ, үөрэхтэрин бүтэрбит эдэр исписэлиистэри үлэнэн хааччыйыы бырыһыана өссө үрдүөн сөбүн көрдөрөр. Онон, ити ыйытык түмүгэ ыччаты кытта салгыы хайдах үлэни ыытарга, саҥа сүүрээннэри киллэрэргэ тирэх буолар.

ВЦИОМ саайтыгар Арассыыйа олохтоохторун 94% дойдуга бэриниилээхтэрин биллэрбиттэр. Социологтар ити көрдөрүү кэлиҥҥи 10 сыл иһигэр үрдээбитин сурукка киллэрбиттэр. Евгения Исаевна ити курдук бэрт интэриэһинэй презентацияны оҥордо.

Василий Кононов хаартыскаҕа түһэриилэрэ