Бэлиитикэ

Быыбардар, быыбардар…

Болдьоҕун иннинэ боломуочуйатын устуммут өрөспүүбүлүкэ XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ бэйэтин тиһэх уурааҕынан «Парламент – СӨ Сокуону таһаарар мунньаҕын (Ил Түмэнин) туһунан» тускулу биһирээбитэ. Салгыы бу кэнсиэпсийэ СӨ Бэрэсидьиэнин ыйаахтарыгар  сайыннарыллыбыта уонна 1993 сыл ахсынньы 12 күнүгэр быыбара анаммыта. Нуормалаах аахталарга сөп түбэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү судаарыстыбаннай былааһын саҥа бэрэстэбиитэллээх уонна сокуону таһаарар уоргана икки палаататтан турара: бэрэстэбиитэллэр уонна үөһээ  өрөспүүбүлүкэ палааталарыттан. Алын палаата, бэрэстэбиитэлистибэ биир кэлим нуорматынан быыбардаммыт 21 дьокутааттааҕа, Үөһээ палаата хас биирдии административнай оройуонтан уонна өрөспүүбүлүкэҕэ бас бэринэр куораттартан талыллыбыт 35 дьокутааттааҕа. Палааталар (дьокутааттар) 4-түү сыл болдьоххо быыбарданаллара. Маныаха Алын палаата дьокутааттара бэйэлэрин боломуочуйаларын профессиональнай төрүккэ олоҕуран толороллоро, оттон үөһээҥҥилэр сиэссийэттэн сиэссийэҕэ үлэлииллэрэ.

Бары үчүгэйдик билэрбит курдук, 1993 сыл күһүнэ Арассыыйаҕа хаһан да умнуллубат уһулуччу тыҥааһыннаах уонна иэдээннээх бэлитиичэскэй алдьархайынан доҕуһуолламмыта. Бииртэн биир кыайан өйдөммөт бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй, социальнай быһылааннар субу-субу тахсыталыы тураллара. 1993 сыл ахсынньытын иккис өрөбүлүгэр дойду Федеральнай Мунньах дьокутааттарын быыбардаабыта уонна онно состорон РФ  саҥа Конституциятын бүттүүн норуотунан биһирээһин ыытыллыбыта.

Саха Сирин Киин быыбардыыр хамыыһыйата Федеральнай Мунньах, бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн быыбардарыгар уонна дойду Төрүт сокуонун биһириэхтээх бүттүүн норуот эрэпириэндимигэр бэлэмнэнэр бэйэтин бастакы мунньаҕар, өрөспүүбүлүкэҕэ 670 тыһ. быыбардааччыны испииһэктээн туран, 840 быыбардыыр учаастагы тэрийэргэ быһаарыы ылынар. Манна эбэн эттэххэ, ахсынньы 12 күнүгэр быыбардыахтаах дьон хас биирдиилэрэ илиилэригэр 6-лыы бүлүтүөннээх этилэр.

 Уокуруктар хайдах тэриллибиттэрэй?

Ил Түмэн Үөһээ палаататын быыбарыгар анаан, ахсааннарынан уонна улуустар кыраныыссаларыгар 35 быыбардыыр уокурук тэриллибитэ. Быыбардааччылар ахсааннара, биллэн туран, улаханнык араастаһара): Эбээн-Бытантай улууһа 1857 быыбардааччылааҕа, Дьокуускай к. - 143729. Алын палаата 21 дьокутаатын быыбардааһын схемата уустуктааҕа адьас көстөн турара. Быыбардааччы ахсаанын хайдах эмэ гынан тэҥниир инниттэн (быһа холоон 30 тыһ. киһи), Халыма-Индигиир уокуругун састаабыгар (Чиэрискэйгэ кииннээн) 6 оройуон киирбитэ. Атын уокуруктарга, холобур, Алдан оройуонун нэһилиэнньэлээх пууннара: Томмот, Хатыыстыыр, Угайаан, Улу Өлүөхүмэҕэ кииннэммит Приленскэйдээҕи уокурукка бэриллибиттэрэ.

Саһара барбыт страницалары арыйталаатахха

Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэлиир кэмигэр парламент бэйэтэ бас билэр хаһыата суоҕа. 1999 сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр, иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэлиир кэмигэр, дьэ, анал хаһыаттаммыта. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн, бэйэтэ анал хаһыата суох буолан, үлэтин-хамнаһын уку-сакы, улахан сураҕа-садьыга суох сырдатынан олорбута диир, бука, табыллыбата буолуо. Өрөспүүбүлүкэ нууччалыы-сахалыы тыллаах хаһыаттара, тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа парламент курдук өрөспүүбүлүкэ сокуону таһаарар үрдүкү уорганын олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын хайдах да гынан тумнар, аахайбат буолар кыахтара суоҕа.

Онно кэккэ улахан дьоһуннаах биричиинэлэр бааллара. Бастатан туран, ханнык баҕарар парламент бэйэтин айыллыбыт айылгытынан дьиҥнээх дэмэкирээттии төрүккэ олоҕуран үлэлиир. Манна былаастаах да киһи (бэрэссэдээтэл, кини солбуйааччылара), бэлитиичэскэй баартыйалар фракцияларын салайааччылара да буоллуннар, аҥаардастыы дьаһайар, ыйар-кэрдэр, хамаандалыыр кыахтара суох. Парламент коллегиальнай төрүккэ үлэлиэхтээҕэ мөккүөргэ турбат. Дьокутаат, сокуону оҥорор үрдүкү былааска быыбардааччы, ол аата норуот бэйэтинэн дэлэгээссийэлээбит киһитэ буолар. Кини куолаһын быһааһын, айаҕын бүөлээһин бэлитиичэскэй буруйу оҥорууга тэҥнэнэр. Дьиҥнээҕинэн, ити кыаллыбат суол буолар. Толоруулаах былааска, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ, Бэрэсидьиэн эппиттэрэ – бэйэтэ туһунан сокуон кэриэтэ, дьүүллэһиллибэт уонна утары мөккүһүллүбэт дьыала.

Саха Сирин аныгы парламентаризмын устуоруйатыгар бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Ил Түмэннэр үлэлэрэ саамай көдьүүстээхтэринэн, туруорсуулара уонна онтуларын туруулаһыылара саамай хорсуннарынан  ааттаммыт парламентарийдар буолаллар. Оннук даҕаны буолуон сөп: ити кэмҥэ Арассыыйа тууһугуран туран дьулуспут дэмэкирээтийэтин ырата өссө да өлбөөдүйэ, киэр тибиллэ, күлүүгэ-элэккэ, онтон үөҕүүгэ туттуллар тылга кубулуйа илигэ. Өрөспүүбүлүүкэбитигэр сүбэринитиэппитин садаҕалааһыны, бэдэрээлинэй киин былааһы аҥаардастыы монопуонньалааһыны өһүллүбүт, буорайбыт күүһүнэн хаттаан ыытар, иккистээн олоххо киллэрэр кыаҕа төрдүттэн суоҕа. Ол туһунан сананарга уонна холонорго соруммутун да иһин, кыайтарбат дьыала этэ.

Аны бэйэбит бүтүн дойду үрдүнэн иһиллибит, биллибит улахан ис мучумааннаах этибит. Ол – өрөспүүбүлүкэ Бэрэсидьиэнин уонна парламенын икки ардыларынааҕы өрө турсуу, бэлитиичэскэй төрүөттээх өйдөспөт буолуу. Дьиҥэр, бу икки өрүттэн, хайаларын киэнэ ордук кырдьыктааҕар эбэтэр сыыстарыылааҕар, бэйэм санаабар, өрөспүүбүлүкэ хас биирдии олохтооҕо бэйэтэ туспа өлүүкэ санаалааҕа, толкуйдааҕа чахчы.

Дьэ, маннык быһыыга-майгыга суруйар-бичийэр суруналыыс аймах тоҕо, туохтан туора туран хаалыай? Уопуттаах да, саҥардыы да бу түһүлгэҕэ үктэммит дьокутаат дьонугар-сэргэтигэр анаан этиэн-тыыныан баҕарара кэмнээх буолуо дуо? Онон, бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Ил Түмэннэр үлэлэрэ-хамнастара маассабай информация тиһиктэринэн сырдатыллыбатах буолбатах. Арай туох барыта кыаллыбатах өрүттэрдээх буоларынан, кырата суох араас итэҕэс- быһаҕас, сыыһа-халты, эппиэтинэһэ суох сырдатыы баара чахчы. Ол итэҕэстэри туоратар инниттэн, парламент дьаныһан туран туруорсан, бастаан бэйэтин анал хаһыатын, кэлин тэлэбиидэнньэнэн биэриини астарбыта. Өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллээх уонна сокуону таһаарар үрдүкү судаарыстыбаннай былааһа итинник дьаһаныахтааҕа туох да боппуруоһу үөскэппэт.

Биир тылынан эттэххэ, оччолорго сахаларга даҕаны, киэһэ-сарсыарда кэрээбэт кэпсээннээх, күнүскү аһылыкка хоһуок оҥостор хоһоонноох сонурҕатар сонуннаах, барбах ысталга да буоллар, туһугар балачча кыһыылаах ыыстаах-буруһуннаах тыллаах-өстөөх дьон баар ахан этэ. Маны, кэллиэгэлэрбэр, суруналыыстарга, сыһыаран этэр буолбатахпын.

Салгыыта бэчээттэниэ.