Бэлиитикэ

Кулун тутар 6 күнэ. Айсен Николаев «Якутия»уонна «Полярные авиалинии» авиахампаанньалар үпкэ-хаһаайыстыбаҕа үлэлэрин түмүгүн көрдө уонна саҥа соруктары туруорда. Хааччахтааһын усулуобуйатыгар хампаанньалар бигэтик үлэлииллэр. Көтөр ааллар пааркаларын саҥардаллара уонна көтүүгэ куттал суох буолуутун хааччыйаллара ирдэнэр диэн Ил Дархан эттэ. Дьокуускай аэропордун көтөр-түһэр балаһата салгыы саҥардыллар кэмигэр «Якутия»авиахампаанньа дьону таһыыны тиһигин быспакка хааччыйыахтаах. Ыам ыйыттан бэс ыйыгар диэри – 1 650 м, атырдьах ыйыгар диэри – 1 800 м усталаах балаһа оҥоһуллуохтаах. Хааччахтааһыны киллэрбит дойдулар ыгыылара «Полярные авиалинии»хампаанньаҕа кыратык билиннэр да, тэрилтэ көтөр ааллары солбуйар боппуруоһу эмиэ быһаарар. Ил Дархан арктика улуустарын олохтоохторугар билиэт төлөбүрүн сылы эргиччи субсидиялыыр туһунан быһаарыытынан  өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 600 мөл. солк. тиийэ эбии үбүлээһин көрүллүбүтэ. Онон сыл устата бу бырагырааманан 22 тыһ. киһи айаннаабыт. Айсен Николаев хампааанньа бас билэр зондировщик-сөмөлүөтүгэр анал тэрили үбүлээһин боппуруоһун быһаарарыгар бырабыыталыстыбаҕа сорудахтаата.

Кулун тутар 6 күнэ. «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа «Якутия, вперед!» диэн биэриитин аһаҕас эфиригэр Айсен Николаев Бүлүү улууһа бүддьүөтүттэн Хампа уонна Эбэ икки ардыгар гаас ситимин тутууга үбүлээһиҥҥэ кыттыбытын бэлиэтээтэ. Бу өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан гаастааһыҥҥа улуус кытыыта атын  муниципальнай тэриллиилэргэ холобур буолар  диэн эттэ. Ити гаас ситимэ быйыл тутуллуохтаах. Эбэ сэлиэнньэтин иһигэр гааска холбооһун быйыл төдүс кыбаарталтан саҕаланыаҕа. Оттон Өлүөхүмэ улууһугар «Газпрому» кытта сөбүлэһии чэрчитинэн 2024-2025  сылларга 10 нэһилиэнньэлээх пуун гаастаныаҕа.

Кулун тутар 7 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга хоруупсуйаны утары үлэни сүрүннүүр хамыыһыйа мунньаҕын ыытта. Манна  РФ Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан бигэргэммит 2021-2024 сылларга хоруупсуйаны бохсууга Национальнай былаан уонна Саха сиригэр туһааннаах былаан олоххо киириитин дьүүллэстилэр. Чуолаан урбаан эйгэтигэр бу үлэ көдьүүһүн үрдэтиини ырыттылар. Ил Дархан бэлиэтээбитинэн, хоруупсуйаны таһаарбат туһугар эрдэттэн сэрэтэр үлэҕэ болҕомто ууруллуохтаах. Манна былаас уонна уопсастыба күүһүн түмүөхтээх. Дойду Бэрэсидьиэнэ судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарыгар туруорбут соруктара чопчу толоруллуохтаахтар. Бу үлэҕэ РФ Эргиэҥҥэ-бырамыысыланнаска палаатата, «Дьыалабыай Арассыыйа» уопсастыбаннай тэрилтэ кыттыыларын эрэгийиэн баһылыга холобурга аҕалла. Ол быһыытынан биэнес бэрэстэбиитэллэрэ хоруупсуйаны утары үлэҕэ кыттыыларын күүһүрдэргэ бырабыыталыстыбаҕа, урбаан министиэристибэтигэр, уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ сорудах биэрдэ.

Кулун тутар 7 күнэ. Ил Дархан ойуур баһаарыттан кутталлаах кэмҥэ бэлэмнэниигэ соруктары туруорда. Быйыл хонтуруолланар ойуур иэнэ 20 мөл. га аччаан, ити көрүллэр зонаҕа киирдэ. Ол курдук, икки сыллааҕыта 254 мөл. га ойуур фондатыттан 40 мөл. га эрэ көрүллэр буоллаҕына, 2022 сылга —  50 мөл. га,  2023 с. —  70 мөл. га тахса буолла. Айсен Николаев ойуур баһаарын көрүллэр зонаҕа эрэ буолбакка, хонтуруолланар сиргэ эмиэ бохсуохтаахтарын туһунан эттэ. Ил Дархан бырабыыталыстыбаҕа, туһааннаах тэрилтэлэргэ авиацияны тардыыга, техниканы саҥардыыга уонна өрөмүөнҥэ, каадыры, ойуур баһаардарын бохсор тэриллиилэри бэлэмнээһиҥҥэ кэмигэр үлэни ыытарга сорудахтаата. Ыам ыйын бүтүүтэ федеральнай саппаас күүстэр өрөспүүбүлүкэҕэ кэлиэхтэрэ. Киин Авиалесоохрана зондировщик сөмөлүөтэ бэс ыйын бастакы аҥарыттан эрэгийиэн көтөр аалларын кытта үлэлиэҕэ.

Кулун тутар 7 күнэ. Ил Дархан байыастарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмө оҥорор волонтер кэрэ аҥардары кытары көрүстэ. «Буойуттарбыт наадыйыыларын хааччыйыы, кинилэр доруобуйалара уонна уйулҕаларын туруга, инникитин үлэҕэ, үөрэххэ киирэллэригэр кыахтары биэрии былаас уорганнарын сүрүн болҕомтотугар турар. Төлөбүр тиһигэ, чэпчэтиилэр уонна да атын өйөбүллэр саҥардыллан иһэллэр. Билигин дойду Бэрэсидьиэнин сорудаҕынан өлбүт байыастарга уонна байыаннай дьайыы бэтэрээннэригэр аадырыстаах көмөнү оҥорууга анал судаарыстыбаннай фонда дойдуга, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэҕэ тэриллиэҕэ. Бэлиэтээн этиэм этэ, биһиги тус өйөбүлбүтүн намтатыахпыт суоҕа», – диэтэ Айсен Николаев.

Ил Дархан этэринэн, Аҕа дойдуну көмүскүү сылдьар дьоммут тула көмөҕө судаарыстыба эрэ буолбакка, уопсастыба эмиэ түмсүөн наада. СӨ баһылыга фроҥҥа баар уолаттар волонтер-кэрэ аҥардар өйөбүллэрин, көмөлөрүн бэлиэтээн эппиттэрин тириэртэ. «Дьиҥ патриоттарбыт улахан соругу толоро сылдьалларыгар махтанабын. Хас биирдиигит кыайыы туһугар тус кылаатын киллэрэр», — диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.

Кулун тутар 8 күнэ. Сандал саас маҥнайгы бырааһынньыгынан – Аан дойду дьахталларын кэрэ аҥардары Ил Дархан эҕэрдэлээтэ. «Саха сирин Далбар хотуттарын дьыалабыай хаачыстыбалара, дьоҕурдара өрөспүүбүлүкэ олоҕун бары эйгэтигэр чаҕылхайдык көстөр. Ону тэҥэ, истиҥ ийэ, тапталлаах кэргэн, эйэҕэс эбэ, кыһамньылаах эдьиий, балыс уонна нарын кыыс оҕо буолан олоҕу сырдатаҕыт, алаһа дьиэни араҥаччылыыгыт.

Байыаннай дьайыыга эйэлээх олох иһин туруулаһа сылдьар байыаннай сулууспалаахтарбыт ийэлэригэр, кэргэттэригэр, эдьиийдэригэр, балыстарыгар, кыргыттарыгар – ураты долгутуулаах күн: ким кэргэнин, ким аҕатын, оҕотун, убайын, быраатын, доҕорун, ким таайын, абаҕатын ахтар-саныыр, суохтуур. Саха сирин уонна бүтүн Россия олохтоохторо эһигини кытта бииргэ чугас дьоммут туһугар долгуйабыт. Барыгытыгар кытаанах доруобуйаны, баҕа санаа туолуутун, ситиһиилэри баҕарабын!»,– диэтэ эҕэрдэ тылыгар өрөспүүбүлүкэ баһылыга.

Кулун тутар 9 күнэ. Айсен Николаев энергетика эбийиэктэригэр саахал тахсыытын аччатарга соруктары туруорда. Кэнники ыйдарга тахсыбыт саахаллар төрүөттэрин бырабыыталыстыба, Ростехнадзор, прокуратура, быраап уорганнарын, туһааннаах тэрилтэлэр салайааччылара, бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах мунньахха ырыттылар. Быйыл   «Майа» уонна «Томмот» 220 кВ подстанциялары саҥардыыга ПАО «Россети» ПАУо 1,5 млрд солк. ыытыаҕа. Үлэ алтынньы 31 күнүгэр диэри бүтүөҕэ.

Ил Дархан бырабыыталыстыбаҕа энергетика тиһигэ харгыһа суох үлэлиирин хааччыйар тэрээһиннэр былааннарын бигэргэтэргэ уонна кэлэр оттук сезонугар эбийиэктэр бэлэмнэрин бэрэбиэркэлииргэ ирдэбили күүһүрдэргэ сорудахтаата. Итиэннэ «Сунтаар-Ньурба» уонна «Сулҕаччы — Амма» үрдүк күүрүүлээх уот линияларын тутууга бырабыыталыстыбаҕа үлэлэһэргэ эттэ.

Кулун тутар 10 күнэ. Саха сирин баһылыга терроризмы утары хамыыһыйа мунньаҕар үөрэх тэрилтэлэрин эбийиэктэригэр террористическай дьайыылары толорор туһунан суоһурҕаныылаах иһитиннэриилэри тарҕатыыны бохсорго эбии миэрэлэр тустарынан дьүүллэстилэр. Ил Дархан бу хайысхаҕа үлэни күүһүрдэргэ уонна судаарыстыбаннай былаас бары уорганнарын, муниципалитеттарын уонна муниципальнай тэрилтэлэрин, үөрэх, култуура, успуорт, доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин хабары ыйда.

Автотырааныспар эбийиэктэригэр куттал суох буолуутун хааччыйыыга балаһыанньа туһунан иһиттилэр, ол иһигэр олохтоох салайыныы уорганнарын дьону таһар массыына тырааныспарын комплекстарыгар. Эрэгиийэн баһылыга манна улахан болҕомтону элбэх тиэйии-таһыы ыытылларынан Дьокуускай куоракка болҕомтону уурарга ыйда. Бары этиллибит итэҕэстэри муус устар ый бүтүөр диэри туоратыллыахтаахтар.

Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэҕэ терроризмы утары хамыыһыйа аппаратыгар өрөспүүбүлүкэҕэ торумнаммыт тэрээһиннэри терроризмы утары национальнай кэмитиэт ирдэбиллэригэр олоҕуран ыытарга соруйда.

Кулун тутар 10 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа Опера уонна балет тыйаатырыгар автономияны олохтоспут, Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй  сайдыытыгар уһулуччу кылааты киллэрбит  судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл Исидор Никифорович Барахов төрөөбүтэ 125 сылын бэлиэтээтэ. Өрөгөйдөөх бэлиэ тэрээһининэн мустубут дьону Ил Дархан эҕэрдэлээтэ.

«Сүүс сыл анараа өттүгэр саха чулуу уолаттара Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов уонна кинилэр биир санаалаахтара устуоруйа хаамыытын уларыппыттара, бар дьоннорун кэскиллэрин кэҥэппиттэрэ. Автономияны ылынан, Саха сирэ сайдыы суолун бигэтик тутуспута. Бүгүн биһиги ааспыт сүүс сыл баараҕай ситиһиилэригэр тирэҕирэн, кэлэр сүүс сылга бэйэбит иннибитигэр саҥа модун санааны туруоран, иннибит диэки эрэллээхтик хардыылыыбыт. Автономияны олохтообут хорсун санаалаах дьоммут, норуоттарын иннигэр үрдүк эппиэтинэстээх этилэр. Билигин Ийэ дойдубут инникитэ быһаарыллар кэмигэр, чулуу дьоммут, кинилэр ортолоругар, биллэн турар, Исидор Барахов төрөөбүт төрүт сиригэр дьиҥ-чахчы бэриниилээҕин, хорсун дьайыыларын уонна булгуруйбат санааларын холобур туттуохтаахпыт», — диэн Айсен Николаев бар дьонугар туһаайан эттэ.

Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, Исидор Барахов Саха сирэ туспа автономияны ыларын уонна РСФСР арахсыбат чааһынан буоларыгар бигэ санаалаах этэ. Кини этэринэн, 2007 сылтан Исидор Барахов үтүө аатын тилиннэриигэ уһулуччулаах киһи олоҕун, үлэтин, тус хаачыстыбатын сыаналыырга улахан үлэ барда.

«Исидор Барахов аата, кини уопсастыбаҕа оҥорбут үтүөтэ норуот өйүгэр мэлдьи өйдөбүнньүк буолан хааллын уонна биһигини саҥаны айарга-тутарга кынаттаатын диэн баҕа санаабын этэбин. Исидор Барахов ураты дьылҕата, таһаарыылаах үлэтэ биһигини Сахабыт сирэ, дойдубут Арассыыйа сайдарын туһугар кынаттыы туруоҕа диэн ис сүрэхпиттэн эрэнэбин», — диэн эттэ Ил Дархан.

Кулун тутар 10 күнэ. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга олимпийскай чемпион Роман Дмитриев кэриэһигэр 2004-2055 сс. төрүөх эдэрдэргэ ыытыллар көҥүл тустууга норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһии кытыылаахтарын, тэрийээччилэрин уонна ыалдьыттарын кытта көрүстэ. Айсен Сергеевич бэлиэтээбитинэн, успуорт араас дойду дьонун түмэр, Саха сирэ маннык үрдүк таһымнаах түһүлгэлэри садгыы ыытыаҕа. Билиҥҥи уустук кэмҥэ ыраахтан кэлбит ыалдьыттарга махтанна, тустууктар ханнык баҕарар түгэҥҥэ уопсай тылы булар доҕордуу сыһыаннаахтарын аҕынна.

«Кэлэр сылга улуу киһибит Роман Дмитриев төрөөбүтэ 75 сылын бэлиэтиэхпит. Дойдутугар Эдьигээҥҥэ кини аатынан успуорт комплексын тутан үлэҕэ киллэриэхпит. Дьокуускайга Роман Дмитриев аатын сүгэр бөҕөргөтүүлээх биэрэк тупсарыллан саҥардыллыаҕа уонна киин куорат биир кэрэ миэстэтинэн буолуоҕа. Эһиилги турнирга өссө күүстээх састаабы күүтэбит», -– диэтэ Айсен Николаев.

Көрсүһүүгэ кыттыбыт Иран, Монголия, Греция, Индия хамаандаларын бэрэстэбиитэллэрэ турнир аан дойдутааҕы статуһун бигэргэтэн үрдүк таһымнааҕын, 13 дойду, Арассыыйа элбэх эрэгийиэнэ кыттыбытын бэлиэтээтилэр. Турнир 10 сыл ыытылларын тухары быйыл аан бастаан 83 кыыс күрэхтэспитэ историяҕа киирэр түгэн буолар.  

Кулун тутар 10 күнэ. Айсен Николаев «Үлэ киһитэ» диэн бириэмийэни олохтуурун туһунан ыйаах таһаарда. Бу ыйаахха сөп түбэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар дьоһун кылааттарын киллэрбит 50 киһиэхэ сыл аайы 300 тыһ. солк.бириэмийэ туттарыллыаҕа. Ил Дархан бириэмийэтэ уопсастыба үлэһит дьону чиэстииригэр, үлэҕэ, үлэ дьонугар ытыктабыллаах сыһыаны олохтуурга туһуламмыт. Бириэмийэ үбэ-харчыта «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр гражданнар социальнай өйөбүллэрэ» бырагырааманан көрүллэр. Бириэмийэҕэ үлэһиттэрин ханнык баҕарар тэрилтэлэр кэлэктииптэрэ түһэрэр кыахтаахтар. Сүрүн ирдэбил быһыытынан, үлэһит сыл түмүүгүнэн  үлэҕэ үрдүк көрдөрүүлээх, айымньылаах көрүүлээх, идиэйэлээх, саҥаны киллэриилээх, уопуттаах, эдэр исписэлиистэргэ уһуйааччы быһыытынан көмөлөһөр буолуохтаах.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Сандал сааспыт күнүн сыдьаайа, ыраас салгына эрчим эбэр, бэйэ күүһүгэр эрэли саҕар. Ол онтон сэниэлэнэн, үлэни кыайан,  санаабыппыт сатаннын, толкуйдаабыппыт туоллун.