Бэлиитикэ

- Алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн сүрдээх ыарахан кэмҥэ үлэлээн ааста. Билэргит курдук, киһилии үлэлээбит сыла, балтараа сыл курдук, 2018 сылтан саҕалаан 2019 сылынан түмүктэммитэ. Оттон 2020-2021 сс. пандемия буолан, 2022 сылтан анал байыаннай дьайыы саҕаланан, олус уустук тургутууну ааста. Ити курдук, бүтүн дойду, уопсастыба билигин итинник балаһыанньаҕа олорор. Пандемия кэмигэр хас да кэмҥэ биһиги парламеҥҥа мустар кыахпыт суох буола сылдьыбыта. Инньэ гынан, мунньахтар онлайн киэбинэн ыытыллыбыттара, ол элбэх ыарахаттары аҕалара. Ол да буоллар, алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн сүрдээх үчүгэйдик үлэтин түмүктээтэ диэн сыаналыыбын. 619 сокуону ылынныбыт. Ол барыта саҥа сокуоннар диэн дьон сыыһа өйдөөбөтүннэр, итиннэ үксэ баар уонна үлэлиир сокуоннарбытыгар уларытыы киллэрдибит.

- Икки төгүллээн бэйэбит сүрүн төрүт сокуоммутугар, атыннык эттэххэ Конституциябытыгар уларытыы киллэрдибит. Билэргит курдук, 2020 с. Арассыыйа Конституциятыгар маннык уларытыыларга норуот куоластыыбыт диэбитин кэннэ, биллэн турар, бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит Төрүт сокуонугар уларытыылар киирдилэр. Алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн өтөрүнэн хас да сыл быһаарыллыбатах, СӨ Барыбааталыстыбатын ыстаатыһын боппуруоһун быһаарда. Мантан инньэ ситэриилээх былаас үрдүкү уоргана ыстаатыстанна. Счетнай балаатабыт Конституционнай уоргана буолла. Социальнай хайысха өттүгэр сокуоннарга хас даҕаны уларытыылары киллэрдибит. Ил Түмэн иһинэн хонтуруоллуур кэмитиэт бэйэтин функциятын, баар буоларын ситистэ.

Сирбит-уоппут, кыраныыссабыт, территориябыт туһунан улахан мөккүөрдэр билиҥҥэ диэри 20-чэ сыл бараллар. Бу өрөспүүбүлүкэ боломуочуйата буолбатах, федеральнай былаас боломуочуйатыгар киирэр. Федеральнай былаас, борокуратуура өттүттэн чопчу хас даҕаны утарсыы, үҥсүү уонна суут нөҥүө көрүллүбүтэ.Онон бу ыстатыйаларгытын Конституцияттан суох оҥоруохтааххыт уонна федеральнай боломуочуйа буоларынан, бэйэбит Төрүт сокуоммутугар суох буолуохтаах диэн быһаарыллыбыта. Ити сыллар тухары алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн сүрдээх үчүгэйдик үлэлэһэн, бары өттүнэн сөптөөх быһаарыы булуллубута.

Мана сэргэ дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдиэх тустаахпын: биһиги 1992 с. федеративнай дуогабары баттаһарбытыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ маннык сирдээх-уоттаах, территориялаах уонна кыраныыссалаах диэн учуоттаммыта. Арассыыйа федеративнай судаарыстыба буоларынан, өрөспүүбүлүкэбит субъект быһыытынан киирбитэ. Онно олоҕураммыт, дакаастаһаммыт, чуолкайдык, юридическай өттүнэн, билиҥҥи борокуратуура биһиги поизициябытын кытта сөбүлэһэн, «толкование» – бу ыстатыйалар тугу кинилэр быһааралларый диэн бастакытын Ил Түмэн  улахан уураах таһааран турар. Итиннэ борокуратуура сөп түбэһиннэрэн, холобур, ыстатыйабыт биһиги бэйэбит Конституциябытыгар баарын хааллардыбыт уонна ситистибит диэн этиэхпин баҕарабын.

- Федеральнай сокуоннарга уларытыылары киллэрэр сүрдээх уустук. Итини дьон-сэргэ өйдүөн наада. Холобур, Ил Түмэн сокуоннарга уларытыылары киллэрэр өрөспүүбүлүкэҕэ биир уорган баар. Ол эрэн стастистика көрдөрөрүнэн, Арассыыйа субъектара сокуон барылларын көҕүлээһиннэри киллэрбиттэрин баара-суоҕа Госдумаҕа 4-тэн 6%-на эрэ ылыныллар. Ол да буоллар,  хас даҕаны федеральнай сокуоннарга биһиги күүскэ үлэлэстибит. 11 федеральнай сокуоҥҥа уларытыы киллэрээһиҥҥэ көҕүлээһиннэри киллэрдибит. Ордук дьону долгутар «ыт боппуруостарыгар» бэйэбит эрэ буолбакка, Уһук Илиҥҥи уокурук биир идэлээхтэрбитигэр тахсыбыппыт. Хомойуох иһин, биһигини бастаан өйөөбөтөхтөрө. Оттон кэнэҕискитин бу хотугу эрэгийиэннэр буоламмыт, бары бииргэ түмсэммит, ити этиилэри Госдумаҕа киллэрэрбитигэр, 100-чэкэ киһи кыттыһаннар, ол сокуон барыла хамсыах курдук буолла. Субъектарга эбии боломуочуйалары биэриэх буоллулар. Бастакы ааҕыытын ааста. Бу сааскы сиэссийэҕэ иккис, үһүс ааҕыытын ааһан, түмүктэнэн, ити сокуон олоххо киирдэҕинэ субъекка эбии боломуочуйа баар буолуоҕа диэн эрэнэбин. 

Саха Сиригэр «вахтовай бөһүөлэктэрбит» олус улааттылар. Улахан хампаанньаларбыт айылҕаҕа экология өттүнэн дьайыылара, бөхтөрө-сыыстара, суолларбытынан-иистэрбитинэн, ыксал буоллаҕына мэдиссиинэ тэрилтэлэринэн туһаналлара өрөспүүбүлүкэҕэ улахан ороскуоттары ирдиир. Кэлии дьон үлэлииллэригэр, биһиги айылҕабытын сөптөөхтүк харыстыылларыгар, бөхтөрүн харайалларыгар, өрөспүүбүлүкэни, олохтоох былааһы кытта сөптөөх сүбэлэһиилээх үлэлииллэригэр Госдумаҕа вахтовай бөһүөлэктэр туһунан сокуон барылын оҥорон киллэрдибит. Уһук Илин парламеннарын Ассоциацията бу көҕүлээһиммитин өйөөтө. Инньэ гынан сокуон барыла биһигиттэн эрэ буолбакка, Үһук Илин уокурук аатыттан Госдумаҕа барда.

- Бүддьүөт. Судаарыстыбаннай бүддьүөккэ элбэх дьүүллэһии тахсар. Биллэн турар, үп-харчы хас биирдии норуот дьокутаата бэйэтин быыбардаммыт уокуругар үбү-харчыны тарда сатыыр. СӨ Бырабыыталыстыбыта сокуон барылын киллэрдэҕинэ, парламеҥҥа улахан сөбүлэһиннэрии хамыыһыйата тэриллэр.

Бүддьүөт үбэ-харчыта син-биир дьиэ кэргэн харчытын курдук. Холобур, үүт харчытын үрдэтиигэ хантан буламмыт дуу, быһаммыт дуу элбэтэбит? Хамнастан быһабыт дуу, ханнык тутууну эбэтэр оттугу тохтотобут дуу. Ол иһин эмиэ дьиэ кэргэнин бүддьүөтүн курдук.

Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр дьокутаат этии киллэрэр буоллаҕына, чопчу хантан үп-харчы ылылларын ыйыахтаах. Оччотугар бу ыстатыйаттан көҕүрэтиэххэйин диэн. Хомойуох иһин, биһиги биир идэлээхтэрбит сороҕор үп-харчы хантан ылылларын ыйбаттар, таах-мээнэ этэллэр, оччотугар бырабыыталыстыбаны кытта биһиги ырытан, сыаналаан баран сороҕун ылынабыт, сороҕун ылыммат буоллахпыт дии. Инники эппитим курдук, сүрүн сокуоҥҥа  уларыйыы киирэригэр элбэх этиилэр киирэллэр. Тоҕо диэн Конституционнай бырасыас диэн олус уустук. Хас биирдии тыла чочуллуохтаах. Хайдах этии киирбитинэн Конституция ыстатыйатыттан салҕанан, салгыы өрөспүүбүлүкэ  сокуоннара ылыналлар. Итиннэ элбэх юристарбытын, экспиэрдэрбитин үлэлэтэбит. Анал кэмитиэккэ сүрдээх улахан мөккүөрдэр эмиэ баар буолааччылар. Ол мөккүөрдэрбит тула урукку дьокутааттарбытын, уопсастыбаннай диэйэтэллэрбитин,  дьону-сэргэни барыларын мунньан, улахан дьүүллэһии, аһаҕас истии буолар. Ол кэнниттэн эрэ сокуон барыла кэмитиэккэ барар, онно эмиэ элбэх этиилэр киирэллэр, дьүүллэһии тахсар, мөккүөр буолар.

Соторутааҕыта сокуон ылыммыппыт  – элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэрбитигэр сиринэн хааччыйар кыахпыт суох буоллаҕына, биир кэмнээх 200 тыһ. солк. төлөбүр бириэххэйиҥ диэн.Ол сокуон барылыгар эмиэ улахан мөккүөр буола сылдьыбыта. Холобур, тоҕо 200 тыһ. солк. эрэ буоларый диэн.

- Фракциялары кытта эрдэ сүбэлэһии барар. Улахан боппуруостарга фракция бэйэтин позициятын биллэрэр. Холобур, бүддьүөт боппуруоһун ылынарбытыгар ханнык фракция эрдэттэн куоластыырын-куоластаабатын мунньах иннинэ фракция дьүүллэһиитигэр быһаарыналлар. Бэрэссэдээтэл буоларым быһыытынан, мунньах иннинэ ханнык фракция, хайдах куоластыырын эрдэтинэ билэн олоробун. Үгүс өттүгэр биир идэлээхтэрбин хайҕыам этэ. Парламеҥҥа түөрт фракциялаахпыт –  “Биир ньыгыл Арассыыйа”, “КПРФ”, “ЛДПР” уонна “Сиэрдээх Арассыыйа”. Үгүс өттүгэр бары бииргэ түмсэммит, сөптөөх быһаарыы ылынаммыт, куоластаан кэллибит.

- Алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтэ үгүс элбэх. 60 %-тан тахса дьокутаат парламент үлэтин билбэт дьон кэлбиттэрэ. Бастакы-икки сылга кинилэр үлэлэрин ыарырҕаталлара. Кэлин уопутуран бараллар. Үгүс дьокутааттар төрдүс-бэһис сылларыгар таһымнара чахчы сайдар уонна үлэлииргэ бэлэм буолаллар.

- «Преемственность» диэн баар буолуохтаах. Ол аата «саҥардыы». Мин санаабар, парламеҥҥа урукку ыҥырыыттан 30-ча киһи хаалан иһиэхтээх.70-65%-на уларыйыахтаах. Саҥа сүүрээн киириэхтээх. Парламент диэн уопсастыба сийиэһэ диэн буолар. Дьону тугу саныылларый, былаастан тугу ирдииллэрий, тугу баҕаралларый, ону норуот дьокутааттара манна былаас уорганнарыгар тириэрдиэхтээхтэр, дьүүллэһиэхтээхтэр. Оттон парламеҥҥа хаалбыт 30-ча дьокутаат төрүт олохтоммут үгэһи тутуохтаахтар. Өрөспүүбүлүкэ интэриэһин толкуйдааҥҥын, ыраҥалатан көрөн баран, ортотунан соҕус сөптөөх быһаарыы ылыныахтааххын. Өрөспүүбүлүкэҕэ биир судаарыстыбаннай былаастаах - норуот интэриэһин көмүскүүр былаас. Маннык былаас баарын тухары өрөспүүбүлүкэбит инникитин кэскиллээх, инникилээх буолуоҕа уонна биһиги улуу убайдарбыт ситиспит ситиһиилэрин илдьэ сылдьыаҕа диэн эрэнэбин.

• 2
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0