Бэлиитикэ

— Екатерина Семеновна, эн учуонай, спортсмен, политик быһыытынан өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэҕин. Политикаҕа кэлэргэр ити төһө оруоллаах этэй?

— Мин санаабар, успуордунан дьарыктанар дьон хайаан даҕаны ситиһиилээх буолаллар. Бэйэҥ күннээҕи олоххун былааннаан, үлэҕин, дьарыккын барытын ситиһэр курдук аттаран туруораҕын. Иккиһинэн, күүрээннээх күрэхтэһиилэргэ кыттар киһи тулуурдаах, дьулуурдах, дьаныардаах.

Онон олоҕум үрдэллэригэр тахсарбар спортсмен, математик буоларым сүрүн тирэҕи биэрбитэ. Математик диэн универсальнай идэ, өйүгэр суоттуур киһи логика өттүнэн үчүгэйдик сайдар, туох баар тулалыыр эйгэни, буола турар быһыыны-майгыны ырытан-ыраҥалаан көрөр.

— Оттон бэлиитикэҕэ хайдах киирбиккиний?

— Үрдүк үөрэх кыһатыгар СГУ-га проректорынан үлэлии сылдьан, бэлиитикэ киэҥ хонуутугар бастакы хардыыбын оҥорон, Дьокуускай куорат дьокутаата буолбутум. Оччолорго дойду бастакы Бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин бирикээһинэн Верховнай Сэбиэт дьиэтин тааҥкалар тоҕута ытыалаабыттарын кэннэ Арассыыйа үрдүнэн 1993 с. бэрэстэбиитэллээх уорган сабыллыбыта.

Онтон 1995 с. саҥаттан сөргүтэн, бэрэстэбиитэллээх уорганнары хаттаан талбыттара. Дьэ ол саҥа талыыга быыбар ыытылларын биллэрбиттэрэ.  Мин урут устудьуоннуу сылдьан Дьокуускай куорат үлэһит дьонун Сэбиэтин XIII ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата этим, онон уопуттаах киһи быһыытынан, саҥа талыллар бэрэстэбиитэллээх уоргаҥҥа кыахпын холонон көрүөхпүн баҕарбытым.

Өрөспүүбүлүкэ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев этэринэн, үрдүк үөрэх кыһата Саха Сиригэр бэлиитикэ куурсун оҥорор кыахтаах диэн ону олоххо киллэрэргэ сорудахтаабыта.  Проректорынан үлэлии олорон, устудьуоннары, преподавателлэри эрэ кытта буолбакка, өрөспүүбүлүкэ салалтатын, нэһилиэнньэни кытта үгүстүк алтыһар этим. Итиниэхэ олоҕуран, бэлэмнээх курдук сананаммын бастакы быыбарга кыттыбытым.

— Дьокутаат үлэтэ дьон олоҕун таһымын тупсарыыга киллэрбит тус кылаатынан сыаналанар. Ил Түмэн III ыҥырыылаах мунньаҕар бэрэссэдээтэл солбуйааччытынан үлэлиир кэмҥэр өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туох-ханнык үлэ ыытыллыбытай?

— Барытын аахтахха, улахан үлэ ыытыллыбыта, ону билигин кэлэн аҕыйах этиинэн эппэккин. Оччотооҕу кэм тыын кыһалҕатын быһаарарга III ыҥырыылаах мунньахха чаҕылхай састаап үлэлээн ааспыта. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Николай Соломовы Ньургун Тимофеев солбуйбута, норуот дьокутааттара Климент Иванов, Василий Филиппов, Константин Ильковскай, Василий Власов о.д.а. курдук өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр кытта киэҥник биллэр уопсастыбаннай диэйэтэллэр этэн-тыынан, үлэлээн-хамсаан ааспыттара.

Ол кэмҥэ тыҥаан турар сүрүн кыһалҕа биһиги сүрүн баайбытын-дуолбутун - «АЛРОСА»-ны, “Якутуголь”-бытын - федеральнай бас билиигэ туура тутан ыла сатаабыттара. Биһиги ол боппуруоһу чиэстээхтик быһаарбыппыт, «АЛРОСА» аахсыйатын бас билэргэ сокуон ылыммыппыт түмүгэр алмаастаах хампаанньа баччааҥҥа диэри өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн 40% үбүлүүр. Ол түмүгэр улуус аайы саҥа оскуола, уһуйаан, балыыһа, спортивнай, култуурунай эбийиэктэр тутуллаллар.

Ону таһынан, олохтоох бэйэни салайыныыны киллэрбиппит, онон сокуоннары саҥаттан ылыныы сүпсүлгэнэ саҕаламмыта. Үһүс кыһалҕабыт диэн 2004 с. монетизация туһунан сокуон киирэн, туох баар чэпчэтиибитин сотон баран харчынан биэрэр буолбуттара. Социальнай чэпчэтиини оннунан хаалларарга улахан үлэ барбыта.

Биир сүрүн ситиһиибит - тыа сирин биир кэлимник сайыннарыы туһунан бырагыраама ылыммыппыт, онно тыа сиригэр социальнай инфраструктураны тутуу, олоҕу-дьаһаҕы тупсарыы киирбитэ. Биһиги холобурбутун батыһан, ити бачыымы Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр салҕаабыттара. Итинник кэпсээтэххэ, биһиги саҕалаабыппыт элбэх, барытын ааҕан сиппэккин.

— Судаарыстыбаннай Думаҕа Ил Түмэн аатыттан тугу туруорсубуккутуй?

— Манна даҕатан эттэххэ, Судаарыстыбаннай Дума эрэгийиэннэр туруорсууларын бэрт аҕыйах бырыһыанын ылынар. Дьиҥэр, пенсионнай реформаҕа, социальнай көмүскэлгэ, олохтоох бэйэни салайыныыга барытын туруорсан испиппит. Сибилигин кыаллыбытах боппуруос кэлин олоххо эмиэ киирэр. Биһиги кэннибититтэн кэлбит дьокутааттар ол үлэни салҕаабыттара.

— Ил Түмэҥҥэ үлэлээбит кэмҥэр туох кыаллыбытын-кыаллыбатаҕын хайдах сыаналыыгыный?

— Мин санаабар, биһиги кэммитигэр үлэлээбит дьокутааттар бэрэстэбиитэллээх, сокуону таһаарар, хонтуруоллуур уорган боломуочуйатын чиэстээхтик толорбуппут. Билигин ону эмиэ толороллор эрээри, хонтуруоллуур үлэлэрин ситэ оҥорбот курдуктар. Биһиги саҕана хонтуруоллуур кэмитиэт диэн баар этэ, ол кэмитиэт үп-харчы ханна хаамарын, сокуон хайдах туоларын кэтии олороро уонна араас кэһии баарын булара.

Күн бүгүн Ил Түмэҥҥэ хонтуруоллуур кэмитиэт суох, ол үлэни Счетнай балаатаҕа сүктэрбиттэрэ. Дьокутаат үп-харчы ханна, туохха туттуллубутун көрдөөн эрэ ыллаҕына билэр кыахтаах. Уопсай отчуокка отчуоттууллар эрээри, ис хоһооно биллибэккэ ааһыан эмиэ сөп.

Биһиги дьокутаат норуот дьиҥнээх бэрэстэбиитэлэ буоларын көрдөрбүппүт. Ньургун Тимофеев көҕүлээһининэн, улуустары кэрийэ сылдьан, Парламент күннэрин ыытар этибит. Дьону кытта атах тэпсэн олорон, туох кыһалҕалаахтарын билсэн, тугу туруорсалларын истэн, кинилэр этиилэринэн Тыа сирин биир кэлимник сайыннарыы бырагырааматын оҥорбуппут. Нэһилиэнньэ сүрүннээн социальнай эбийиэктэри тутууну, суолу-ииһи оҥорууну туруорсар этэ. Билигин дьон олоҕун таһымын тупсарарга национальнай бырайыактар бааллар, биһиги саҕана оннук суох этэ. оскуола туругун бэрэбиэркэлээн баран тутууну ыытарга уочарат олохтообуппут. Салалтаҕа хайа дьокутаат чугаһынан буолбакка, хайа оскуола эргэрбитинэн быһаарар этибит.

— Ол кэмҥэ үлэлээбит дьокутааттары кытта билсэҕит, сибээскитин тутуһаҕыт дуо?

— Ил Түмэҥҥэ үлэлиир кэммэр тус көҕүлээһимминэн аан бастаан «Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа фракциятын тэрийбитим. Онтон араас фракциялар тэриллэн барбыттара. III ыҥырыылаах мунньахха дьокутааттар улахан кыһалҕалары быһаарарга бары биир өйүнэн-санаанан үлэлээбиппит, баартыйаларынан, улуустарынан хайдыһыы суох этэ. Билигин баар дьон бэйэ-бэйэбитин кытта билсэ, кэпсэтэ турабыт.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Ньургун Семенович болдьох аҥаарын эрэ үлэлээбитэ, өрөспүүбүлүкэ биир улахан патриота этэ. Хомойуох иһин, былаас этиитин барытын ылыммат, тус санааҕын этэр буоллуҥ даҕаны туоратыллаҕын. Аһаҕастык эттэххэ, миигин эмиэ сөбүлээбэт этилэр. Мин элбэҕи билэрим бэрт уонна кимтэн да куттаммакка санаабын этэр үгэстээхпин. Ил Түмэн быыбарыгар иккистээн тураары гыммыппын бырабыыталыстыба бүтүннүү тэринэн тиийэн, утары үлэлээн, мин конкуреммын таһаарбыттара.

— Санааҕын көнөтүнэн этэргин кэлин кэмсиммэтэҕиҥ дуо?

— Сэбиэскэй кэмҥэ улааппыт дьон бары даҕаны кыларыйан турар кырдьыгы этэр майгылаахпыт. Онон олох кэмсиммэппин. Мунньахтарга ким эрэ кириитикэлиир уонна ону хайдах быһаарарга этии киллэрбэт. Мин сыыһа диэтэхпинэ ону хайдах көннөрөрү барытын илдьиритэн биэрэбин. Кириитикэ аҥаардас дойҕох, киһини холуннарыы, эбэтэр конструктивнай, алҕаһы туоратарга көдьүүстээх буолуон сөп. Тус бэйэм иккиһин тутуһабын.

— Эн санааҕар, үлэҕэ, олоххо ситиһиилээх буоларга ханнык хаачыстыба нааданый?

— Мин ийэлээх-аҕам үйэлээх саастарын тухары ынаҕы-сүөһүнү көрөргө пиэрмэҕэ үлэлээбиттэрэ. Кинилэр миигин үлэһит буоларга, хайа баҕарар үлэни үчүгэйдик толорорго үөрэппиттэрэ. Элбэх оҕолоох ыал улахан оҕото, аас-туор олоҕу эппинэн-хааммынан билбит буоламмын, тулуурдаах, дьаныардаах майгылаахпын, туруоруммут сыалы ситиһэр дьүккүөрдээхпин. Аны ыал улахан оҕото буолан, эр киһи үлэтин барытын сатыыбын.

Хайыһардаабатахпына ыалдьан барыахпын сөп. Олоҕун тухары хайыһарынан дьарыктаммыт киһи ону эмискэ быраҕан кэбиһиэ суохтаах. Ол иһин Сайсары күөлүн тула күҥҥэ кырата 5 км хайыһарынан сүүрэбин.