Бэлиитикэ

Сокуоҥҥа уларыйыылар

Бэрт соторутааҕыта буолбут эрээри, номнуо историяҕа киирбит, дойду олоҕор-дьаһаҕар дьоһун суолталаах бэлиэ түгэни аҕыннахха, 2020 сыл кулун тутар 14 күнүгэр РФ Конституциятыгар «Арассыыйа Федерациятыгар публичнай былаас тэрээһинин уонна үлэтин хонтуруолун тупсарыы туһунан» ыстатыйатыгар көннөрүүлэри киллэрэр туһунан федеральнай сокуон тахсыбыта. Онно сөп түбэһиннэрэн, субъектар Төрүт сокуоннарыгар тустаах уларытыылары киллэрэн, ситэриилээх былаас үрдүкү уорганнарын систиэмэтин уонна судаарыстыбаннай былаас сокуону оҥорор (быыбарданар) уорганын иһинэн Конституционнай сэбиэттэри (Төрүт сокуон сүбэлэрин) тэрийии боломуочуйаларын олоххо киллэрии туһунан балаһыанньалар уларытыллар буолбуттара.

Быйыл саас ыам ыйын 26 күнүгэр ыытыллыбыт Ил Түмэн XXVII уочараттаах пленарнай мунньаҕар дьокутааттар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун сүбэтин туһунан» сокуон барылын ылыммыттара. Бу сокуонунан Төрүт сокуон сүбэтин статуһа уонна судаарыстыбаннай уорган быһыытынан боломуочуйалара, сүрүн өйдөбүллэрэ бигэргэтиллибиттэрэ. Төрүт сокуон сүбэтэ Ил Түмэн иһинэн тэриллэрэ, итиэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин конституционнай сокуоннара, нормативнай-правовой аахталара Төрүт сокуоҥҥа төһө сөп түбэһэллэрин быһаарар аналлааҕа этиллибитэ.

Санатан эттэххэ, бу аналы 1992 сыллаахха Судаарыстыбаннай Мунньахха тэриллибит Төрүт сокуон суута толорон, Ил Түмэн ылынар сокуоннара, Ил Дархан таһаарар ыйаахтара, дьаһаллара, Бырабыыталыстыба уураахтара Төрүт сокуоҥҥа сөп түбэһэллэрин көрөн-истэн кэлбитэ. 2021 сыл от ыйын 1 күнүттэн өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун суута үлэтин тохтоппута, ол оннугар ити үөһэ этиллибит Төрүт сокуон сүбэтэ тэриллибитэ. Манна биир нюанс баар: Төрүт сокуон суута син биир былаас салаата буолан, ылбыт быһаарыылара сокуоҥҥа тэҥ күүстээхтэрэ, оттон Сүбэ туспа уорган эрээри, ситэриилээх былаас буолбатах, кини оҥорор түмүктэрэ сүбэ, эрэкэмэндээссийэ быһыытынан оҥоһуллаллар, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһа ону учуоттуох тустаах. 

Тоҕус сүбэһит

Саҥа сокуон быһыытынан, Төрүт сокуон сүбэтигэр тоҕус сүбэһит, ол иһигэр идэтийбит төрүккэ олоҕуран үлэлиир биир бэрэссэдээтэл,  бэрэссэдээтэл икки солбуйааччыта, биир сэкиритээр, итиэннэ уопсастыбаннай төрүккэ үлэлиир биэс сүбэһит баар буолуохтаахтар. Кинилэр Ил Дархан мэктиэлээһининэн Ил Түмэн бигэргэтэр.

Бэс ыйын 16 күнүгэр ыытыллыбыт ХХVIII (уочарата cуох) пленарнай мунньахха дьокутааттар Төрүт сокуон сүбэтин бэрэссэдээтэлинэн Петр Гоголевы, бэрэссэдээтэли солбуйааччыларынан Олег Мироновскайы уонна Алексей Ефимовы, сэкирэтээр-сүбэһитинэн Татьяна Павлованы бигэргэппиттэрэ. Алтынньы 20-21 күннэригэр ыытыллыбыт ХХХ (уочараттаах) пленарнай мунньахха өрөспүүбүлүкэ уопуттаах юристарын: Дмитрий Мироновы, Василий Попову, Александр Седалищевы, Людмила Гореваны, Альбина Степанованы -- сүбэһиттэринэн бигэргэппиттэрэ. Итинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун сүбэтин састааба сиппитэ. 

Эмиэ биһиги пионердарбыт

Төрүт сокуон сүбэтин бастакы мунньаҕын үлэтин саҕалыырыгар Петр Гоголев өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун сүбэтин сүрүн принциптэрин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ, Сүбэ үлэтигэр бэйэтин тус көрүүлэрин билиһиннэрдэ.

– Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун уонна бу Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр демократическай судаарыстыба сыаннастарын бөҕөргөтүүгэ, салгыы сайыннарыыга, дьон уонна гражданнар бырааптарын көмүскээһиҥҥэ туһаайыллыбыт үлэбитин үтүө суобастаахтык толоруохпут диэн эһиэхэ, биир идэлээхтэрбэр, эрэнэбин. Төрүт сокуон сүбэтин тэрийии уопута билиҥҥитэ Арассыыйа биир даҕаны субъегар суох, онон Саха Өрөспүүбүлүкэтэ пионер, бастакы хараҥаччы буолар, инньэ гынан, эппиэтинэспит соччонон үрдүк, -- диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Сүбэһиттэри бастакы мунньахтарынан эҕэрдэлээн, Ил Түмэн Судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссээдэтэлэ Владимир Прокопьев, Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба быраапка департаменын салайааччы Ольга Романова тыл эттилэр. Ситиһиилэри баҕардылар.

Бэбиэскэҕэ бастакынан Төрүт сокуон сүбэтин Регламенын барыла туруорулунна. Манна Сүбэ үлэтин сүрүн балаһыанньалара, хайысхалара, үлэ былааннааһына, сүбэһиттэр эбээһинэстэрэ, киирбит суруктары, этиилэри көрүү-истии, түмүк быһаарыыны ылыныы бэрээдэктэрэ уо.д.а. биирдии ыстатыйаларынан аттарыллан суруллубуттар.

Сүбэ үлэтин хайысхатын уонна киэбин туһунан III бас 11-с ыстатыйата научнай-методическай үлэҕэ анаммыт. Онно Төрүт сокуон сайдыытын хааччыйыыга боломуочуйаны олоххо киллэрэр сыалтан, Сүбэ сыллата Ил Түмэҥҥэ отчуот оҥорорун, наука уонна үөрэх тэрилтэлэрин кытары бииргэ үлэлиирин, үөрэтэр-сырдатар үлэни тэрийэрин, быраап хайысхатынан көмөнү оҥорорун туһунан этиллибит. Оттон 12-с ыстатыйаҕа Сүбэ быһаарыытынан бастайааннай уонна быстах уорганнар тэриллиэхтэрин сөбө ыйыллыбыт. Ол курдук, гражданнар бырааптарын уонна сокуоннай интэриэстэрин көмүскээһин эйгэтигэр үлэлиир дуоһунастаах дьонтон, наука, үөрэх, уопсастыбаннай холбоһуктар, муниципалитеттар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах уопсастыбаннай кэллиэгийэ тэриллиэн сөп эбит. Сүбэһиттэр Регламены бигэргэтэргэ биир санаанан куоластаатылар.

Эмиэ биһиги пионердарбыт

Төрүт сокуон сүбэтин бастакы мунньаҕын үлэтин саҕалыырыгар Петр Гоголев өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун сүбэтин сүрүн бириинсиптэрин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ, Сүбэ үлэтигэр бэйэтин тус көрүүлэрин билиһиннэрдэ. 

– Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун уонна бу Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр демократическай судаарыстыба сыаннастарын бөҕөргөтүүгэ, салгыы сайыннарыыга, дьон уонна гражданнар бырааптарын көмүскээһиҥҥэ туһаайыллыбыт үлэбитин үтүө суобастаахтык толоруохпут диэн эһиэхэ, биир идэлээхтэрбэр, эрэнэбин. Төрүт сокуон сүбэтин тэрийии уопута билиҥҥитэ Арассыыйа биир даҕаны субъегар суох, онон Саха Өрөспүүбүлүкэтэ пионер, бастакы хараҥаччы буолар, инньэ гынан эппиэтинэспит соччонон үрдүк, -- диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Сүбэһиттэри бастакы мунньахтарынан эҕэрдэлээн, Ил Түмэн Судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссээдэтэлэ Владимир Прокопьев, Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба быраапка департаменын салайааччы Ольга Романова тыл эттилэр, көдьүүстээх үлэни баҕардылар.

Бэбиэскэҕэ бастакынан Төрүт сокуон сүбэтин Регламенын барыла туруорулунна. Манна Сүбэ үлэтин сүрүн балаһыанньалара, хайысхалара, үлэ былааннааһына, сүбэһиттэр эбээһинэстэрэ, киирбит суруктары, этиилэри көрүү-истии, түмүк быһаарыыны ылыныы бэрээдэктэрэ, о.д.а. биирдии ыстатыйаларынан аттарыллан суруллубуттар.

Сүбэ үлэтин хайысхатын уонна киэбин туһунан III бас 11-с ыстатыйата научнай-методическай үлэҕэ анаммыт. Онно Төрүт сокуон сайдыытын хааччыйыыга боломуочуйаны олоххо киллэрэр сыалтан, Сүбэ сыллата Ил Түмэҥҥэ отчуот оҥорорун, наука уонна үөрэх тэрилтэлэрин кытары бииргэ үлэлиирин, үөрэтэр-сырдатар үлэни тэрийэрин, быраап хайысхатынан көмөнү оҥорорун туһунан этиллибит. Оттон 12-с ыстатыйаҕа Сүбэ быһаарыытынан бастайааннай уонна быстах уорганнар тэриллиэхтэрин сөбө ыйыллыбыт. Ол курдук, гражданнар бырааптарын уонна сокуоннай интэриэстэрин көмүскээһин эйгэтигэр үлэлиир дуоһунастаах дьонтон, наука, үөрэх, уопсастыбаннай холбоһуктар, муниципалитеттар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах уопсастыбаннай кэллиэгийэ тэриллиэн сөп эбит. Сүбэһиттэр Регламены бигэргэтэргэ биир санаанан куоластаатылар.

Наһаа тиэтэйэр сатаммат  

Тустаах үлэни үтүө суобастаахтык толорууга сүбэһиттэр иннилэригэр  туруоруллар эбэһээтэлистибэлэр уонна ирдэбиллэр, моральнай нуормалар тиһиктэрин тустарынан судаарыстыбаннай уонна Гражданскай сулууспалаахтар этикаларын кодексыгар олоҕуран оҥоһуллубут. Төрүт сокуон сүбэһитин этикатын кодексатыгар санааны атастаһыы балачча буолла. Ол курдук, Александр Седалищев “внеполитичность» диэн тылы чопчулуурга эттэ, “Ханнык баартыйаҕа чилиэн буоларбытыттан тутулуга суох, сокуон ыйарынан үлэлиэхтээхпитин бары өйдүүбүт, билэбит”, -- диэтэ. Людмила Горева эппиэтинэс ырычааҕа сиһилии суруллубатаҕын итэҕэһинэн аахта. Альбина Степанова Төрүт сокуон сүбэһитэ судьуйа буолбатаҕын санатан туран, бу түбэлтэҕэ үрдүк тылларынан доҕуһуолланар табыгаһа суоҕун бэлиэтээтэ.

Үһүс боппуруоһунан көрүллүбүт Сүбэ үлэтин быйылгы сыл төрдүс кыбаарталыгар былаанын туһунан иһитиннэриини Төрүт сокуон сүбэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Ефимов оҥордо. Былаан үс салаалаах, 18 пууннаах эбит. Бастакы салаа сүрүн үлэҕэ-хамнаска, иккис салаа научнай-методическай үлэҕэ, үһүс салаа араас тэрээһин боппуруостарга анаммыттар. Ыйдарынан аттарыллан, хас биирдии салааларынан ханнык биэдэмистибэлэри кытары туох үлэ ыытыллара тыырыллыбыт, онно тус эппиэттээхтэр анаммыттар.

Ыйытыы, чопчулааһын көхтөөх буолла. Былааннаммыт үлэ хайдах киэбинэн ыытыллара, отчуот хаһан оҥоһуллара интэриэһи үөскэттэ.

– Маассабай иһитиннэрэр-биллэрэр сириэстибэлэри кытары үлэ хайдах быһыылаах буоларый? – диэтэ Дмитрий Миронов. – Нэһилиэнньэҕэ Төрүт сокуон сүбэтэ туох сыллаах-соруктаах тэриллибитин быһаарар, тугу үлэлиирин-хамсыырын туһунан билиһиннэрэр ирдэнэр. Итини таһынан туох эмэ кыһалҕалаах, туруорсардаах, этиилээх дьон биһиэхэ хайдах кэлэрин туһунан өйдөтөр-сырдатар үлэ эмиэ наада. Онон бу хайысханан үлэни туспа пуунунан киллэриэххэ диибин. Бүгүҥҥү мунньахха көрбүт докумуоннарбыт, Регламент уонна Этика кодексын барыллара бэркэ оҥоһуллубуттарын бэлиэтиибин, үлэ хаамыытынан өссө даҕаны ситэриллэн иһиэхтэрэ. Дойдуга маннык Сүбэни биһиги бастакынан тэрийдибит, үлэбитигэр тирэх буолар докумуоннарбытын кими да үтүктүбэккэ, барытын бэйэбит оҥоробут, инньэ гынан наһаа тиэтэйэрбит сатаммат. Дойду атын эрэгийиэннэригэр бу хайысханан үлэ сотору саҕаланыаҕа, олор хайдах оҥороллорун эмиэ үөрэтиэххэ. Ону таһынан, үлэ көдьүүһүн үрдэтэр инниттэн Ил Түмэн дьокутааттарын, чуолаан Судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох салайыыныга сис кэмитиэт чилиэннэрин тардыахха. Дьэ, оччотугар докумуоннарбытын ситэрэн-хоторон, үлэлииргэ тупсаҕай мэхэньиисими тобулан таһаарыахпыт.