Бэлиитикэ

Сүбэ мунньахха сэбиэт сүбэһиттэрэ, урут Конституционнай суукка үлэлээбит судьуйалар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин араас сыллардааҕы дьокутааттара, Ил Түмэн алтыс ыҥырыытыттан Юрий Николаев, Андрей Находкин, Валерий Лютай, Аркадий Семенов, Александр Кошуков уо.д.а. кыттыыны ыллылар.

Мунньаҕы бэрэссэдээтэл Петр Гоголев иилээн-саҕалаан ыытта. Кини быйыл Конституционнай хонтуруол тэриллибитэ 30 сыла буоларын билиһиннэрдэ. “1992 сыл олунньу 7 күнүгэр “Конституционнай суут туһунан” диэн өрөспүүбүлүкэ сокуона тахсыбыта”, -- диэн чопчулаата. Уопсастыбаннай-консультационнай кэллиэгийэ бастакы мунньаҕар бу сокуону оҥорсубут, оччолорго Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытын дьокутааттара баалларыттан үөрэрин биллэрдэ.

Саҥардыллыбыт Конституцияҕа олоҕуран, 2021 сылтан судаарыстыба тутулугар уларыйыылар киирбиттэринэн, Конституционнай сууттар үлэлэрин тохтоппуттара. Ол оннугар сэбиэттэр тэрилиннилэр.

Бу сэбиэт үлэлээбитэ төһө да кылгас кэм буоллар, ааспыт сылга норуот дьокутааттарыттан номнуо 2 боппуруос киирбит, оттон бу сыл саҕаланыаҕыттан өссө биир. Быйылгы үлэ былаана Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар туһуланыаҕа.

Петр Васильевич Конституционнай суут өрөспүүбүлүкэбит саҥа усулуобуйаҕа үлэлииригэр төһүү күүс буолбутун бэлиэтээтэ. Маныаха урукку суут үлэтин хардыытыттан харыс да хаалбакка, көдьүүстээхтик үлэлииргэ бэлэмнэрин эттэ.

Сүрүн дакылааты РФ, СӨ үтүөлээх юриһа, суут систиэмэтин Бочуоттаах үлэһитэ, юридическай наука хандьыдаата, ХИФУ доцена Валерий Филиппов оҥордо. Валерий Тимофеевич Конституционнай суут РСФСР үрдүнэн бастакынан биһиэхэ тэриллибитин, онно хайдах үлэлээбиттэрин аҕынна. “Конституциянан бигэргэммит сокуоннар кэһиллибэккэ толоруллууларын хонтуруоллааһын булгуччулаах. Онон маннык уорган хайаан да баар буолуохтаах. Мин судьуйалыыр кэммэр, холобура, Конституция кэккэ ыстатыйаларын утарар, сөп түбэспэт хас даҕаны сокуон барылын аһардыбатахпыт”, -- диэн кэпсээтэ. Уларыйыы-тэлэрийии кэмигэр күүстээх үлэ барбытын санатта. “Ол үлэ барыта суверенитеппыт, норуоппут көмүскэлигэр, өрөспүүбүлүкэбит конституционнай тутулун бигэргэтиигэ, сүрүн бырааппытыгар, көҥүлбүтүн күөмчүлээбэттэригэр, киһи уонна гражданин интэриэһин өрө тутууга, Төрүт Сокуон баһылыыр кыаҕын туһаныыга туһуламмыта. Оттон билигин сэбиэт боломуочуйата сууттан арыый атын. Ол курдук, сүрүннээн  консультациялыыр, эрэкэмэндээссийэлиир буолуоҕа”, -- диэн эттэ.

Юридическай наука дуоктара, бэрэпиэссэр, Арассыыйа үтүөлээх юриһа Макар Яковлев 30 сыл анараа өттүгэр биэс буолан маҥнайгы Конституционнай суут судьуйаларынан анаммыттарын сэһэргээтэ уонна: “Сылга ортотунан 10 дьыала көрүллэрэ”, -- диэтэ.

ХИФУ юридическай факультетын кафедратын сэбиэдиссэйэ, өр сылларга борокуратуураҕа, ис дьыала уорганнарыгар үлэлээбит Анатолий Слепцов 1990 сыллаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытын саамай эдэр дьокутаата эбит. Ол да буоллар, хоту дойдуга, Аартыкаҕа олорор аҕыйах ахсааннаах норуоттар бырааптарын көмүскүүр сокуоннары оҥорууга күүскэ үлэлэспит. Маныаха 140-тан тахса быһаарыы ылыллыбыт. “Конституционнай суут суох буолбутун да иһин, бу быһаарыылар инникитин даҕаны норуот туһугар үлэлиэхтэрэ”, --диэн этиитин түмүктээтэ.

Конституционнай суут маҥнайгы бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Миронов бу бочуоттаах дуоһунаска 22 сыл үлэлээбит. Дмитрий Николаевич юридическай наука дуоктара, бэрэпиэссэр, Арассыыйа үтүөлээх юриһа, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Бочуоттаах гражданина.

Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытын быһаарыытынан, 1992 сыл ыам ыйын 29 күнүгэр Конституционнай суут судьуйатынан, оттон ол сыл от ыйыгар бэрэссэдээтэлинэн анаммыт. Үлэлээбит сылларыгар Төрүт сокуон суруллан бигэргэммит. Онон өрөспүүбүлүкэ конституционнай-правовой тирэҕин оҥорууга кэмнэммэт улахан өҥөлөөх.

 Билигин сокуоннар олоххо, дьоҥҥо хайдах дьайалларын эрдэттэн үөрэтэн, нэһилиэнньэ санаатын истэн, дьүүллэһэн эрэ баран ылынар быраактыка киирэн, кэлиҥҥи кэмҥэ Конституционнай сэбиэккэ (суукка даҕаны) урукку курдук элбэҕэ суох боппуруос киирэр буолбут.  

Сүбэ мунньах ааспыты ахтыы буолбакка, инникини торумнуурга, аҕам саастаахтар, баай уопуттаахтар сүбэлэрин истэргэ бэртээхэй тоҕоос буолла.   Төһө даҕаны суут сэбиэккэ кубулуйан, хайдах эрэ, статуһа түспүт курдук да буоллар, сокуон барыллара син биир юристар, судьуйалар кытаанах болҕомтолоругар сылдьаллар.

Түмүккэ Петр Гоголев быйыл саас Конституционнай суут төрүттэммитэ 30 сылын чэрчитинэн научнай-чинчийэр кэмпириэнсийэни ыытар былааннаахтарын иһитиннэрдэ.

Галина Матвеева.