Ил Түмэҥҥэ

 Бүддьүөт, сокуон барыла, наҕараада

Бастатан туран, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев мунньах саҕаланыытыгар СӨ Ил Дархана Айсен Николаев оҥорбут Анал этиитигэр туруорбут сүрүн соруктарын таарыйда. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн туолуута, инникигэ туруктаах буолуута социальнай боппуруостарга туһаайыллан, бүддьүөт ороскуоттанар чааһыттан аҥара  суолталаах социальнай өйөбүллэргэ анаммытын бэлиэтээтэ. Ону таһынан тыа хаһаайыстыбатын салаатын өйөбүлэ эмиэ хайа да сыллааҕар үгүөрү буоларын ыйда. «Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар 12,5 млрд солк. көрүлүннэ. Маны таһынан 2 - 2,5 млрд. солк. кээмэйдээх федеральнай өйөбүлү ылары күүтэбит. Түмүгэр тыа хаһаайыстыбатыгар 15-16 млрд солк. көрүллэрэ былааннанар», - диэтэ кини. Ону сэргэ Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын көрсө хас биирдии күн сирин көрбүт оҕоҕо  100 тыһ. солк. тиэрдиллэрэ былааннанарын, биэс сыл устата биэс уонна онтон элбэх оҕолоох ыаллары олорор дьиэлэринэн хааччыйыы кыһалҕаларын быһаарарга Ил Дархан сорудахтаабытын тоһоҕолоото.

Салгыы парламент спикера олохтоох салайыныы реформатын боппуруоһугар сокуон барылын уонна Госдумаҕа ылыллыбыт аһаҕас былаас туһунан сокуону билиһиннэрдэ. Кини бэлиэтээбитинэн, бэрэстэбиитэллээх уорганнар, муниципалитеттар олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин,  реформа туһунан сокуон барылыгар этиилэрин кичэйэн парламеҥҥа бэлэмнээн киллэриэхтээхтэрин кэпсээтэ. Сокуон барыла олохтоох Сэбиэт чилиэннэригэр түҥэтилиннэ. Кэлэр сыл саҥатыгар Сэбиэт сааскы мунньаҕар сокуон барылын дьүүллэһиитэ ыытыллара былааннанар. Ону таһынан Инновационнай менеджмент үрдүкү оскуолатыгар улуус сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрин босхо үөрэтиэхтэрэ. Аны күһүн муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын II уочараттаах сийиэһэ ыытыллыаҕа.

2022 сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн туһунан иһитиннэриини Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев оҥордо. Сөбүлэһиннэрэр хамыыһыйаларга СӨ бырабыыталыстыбата киллэрбит 520, онтон норуот дьокутааттарын 189 көннөрүүлэрэ көрүллүбүт. Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ бэлиэтээбитинэн, көннөрүүлэр үксүлэрэ биир тэҥник дьокутааттар уонна ситэриилээх былаас холбоһуктаах үлэлэрин түмүгүнэн буолар. Дакылаат кэмигэр Юрий Михайлович СӨ бүддьүөтэ социальнай хайысхаалааҕын туһунан Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин Алексей Еремеев этиитин бигэргэттэ. Ол курдук, гражданнары көмүскээһиҥҥэ уонна кинилэргэ социальнай суолталаах өҥөнү оҥорууга туһуламмыт судаарыстыбаннай бүддьүөт ороскуоттаах чааһа (социальнай бэлиитикэ, доруобуйа харыстабыла, култуура, физическэй култуура уонна успуорт) 2022 сылга 49,7% (132 937,8 мөл. солк.) буолуохтаах.

Маны сэргэ Юрий Николаев тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы боппуруоһугар парламент 651 мөл. солк. кэриҥэ көннөрүүлэри киллэрбитин эттэ. Ол түмүгэр СӨ Ил Дархана Айсен Николаев тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар олус суолталаах быһаарыыны ылбыта. Тыа хаһаайыстыбатыгар бүддьүөттэн көрүллэр үп үс төгүл кэриҥэ үрдээбит. Бастакы уочарат, кини бырабыыталыстыбаҕа инвестиционнай бырагырааматтан (овощехранилище, конебаза, сайылык, хотон тутуулара, уо. д.а.) эбии 500 мөл. солк. көрдүүргэ сорудахтаабыта. Иккиһинэн, «Якутия» ФАПК нөҥүө тыа хаһаайыстыбатын салаатын өйөөһүҥҥэ (500 мөл. солк.) көрүллүбүт үп үрдэтиллибитэ. 2022 сылга инвестиционнай бырагырааманан 42 млрд 647,7 мөл. солк. ороскуоттанара былааннанар, ол иһигэр судаарыстыба бүддьүөтүн үбэ — 16 млрд 648,7 мөл. солк., федеральнай үбүлээһин — 15 млрд 761,2 мөл. солк., «ОДьКХ-ны реформалааһыҥҥа көмөлөһөр пуонда» үбэ — 10 млрд 142 мөл. солк., о.д.а.

СӨ Ил Түмэнин судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэсээдээтэлин солбуйааччы, ыччат, физичес­кэй култуура уонна успуорт дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев «РФ субъектарыгар аһаҕас былааһы тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан» сокуон ылыллыбытын иһитиннэрдэ. «Федеральнай сокуон барыла Российскай Федерация Конституциятын балаһыанньаларын сайыннарыыга бэлэмнэнэр уонна субъектарынан аһаҕас былааһы тэрийэргэ туһуланар. Сокуон барыла Ил Түмэҥҥэ киириэҕиттэн норуот дьокутааттара, парламент бэрэссэдээтэлин иһинэн уопсастыбаннай-сүбэлиир Сэбиэт чилиэннэрэ, СӨ Уопсастыбаннай палаататын чилиэннэрэ, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах киэҥ дьүүллэһии буолан ааспыта. Сокуон барылыгар парламент 19 көннөрүүлэри бэлэмнээбититтэн, тиһэҕэр 4 сүрүн көннөрүүлэр учуоттаммыттара», — диэтэ Михаил Дмитриевич.

Итини сэргэ Сэбиэт мунньаҕын кэмигэр Хаҥалас улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлигэр Анатолий Антоновка Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар өҥөлөрүн иһин Алексей Еремеев Ил Түмэн Бочуоттаах грамотатын туттарда.

 Туруорсуулар уонна этиилэр

Уус Алдан улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Колодезников муниципальнай сулууспалаахтар хамнастарын үрдэтии боппуруоһун көтөхтө. Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Павел Сазонов олохтоох салайыныы реформатын киллэрии туһунан ыйыталаста. Алексей Еремеев иһитиннэрбитинэн, Саха сиригэр олохтоох салайыныы реформатын чааһыгар былаас уонна муниципалитет этиилэрин дьүүллүүр хамыыһыйата тэриллэн үлэлиэҕэ. Парламентарий өссө төгүл дьокутааттарга олохтоох салайыныы туһунан сокуон барылын уларыйыыларын дьүүллэһиитигэр көхтөөх кыттыыны ылалларыгар ыҥырда. Хамнас чааһыгар Юрий Николаев муниципальнай сулууспалаахтар хамнастара судаарыстыбаннай сулууспалаахтар хамнастарын үрдэтиититтэн тутулуктанарын уонна үүнэр сылга былааннамматаҕын туһунан биллэрдэ. Салгыы Кэбээйи улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Александра Иванова «СӨ административнай-территориальнай сас­таап­тарын туһунан» өрөспүүбүлүкэтээҕи  сокуон барылын иһинэн нэһилиэнньэлээх пууннары ааттарын уларытар чааһыгар  чуолкайдаста. Сэбиэт быһаарыытынан бастакы ааҕыыга ылыллыбыт сокуон барыла алтынньы 21 күнүгэр олохтоох салайыныы уорганнарын кытта киэҥ дьүүллэһиитэ ыытыллара былааннанар.

«Нэһилиэнньэ санитарнай- эпидемиологическай сайдыытын туһунан» сокуон барылын Ил Түмэн доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Чичигинаров  этэринэн, сокуон барылын ылыныы иммунитеты үөскэппит нэһилиэнньэ атыы-эргиэн кииннэригэр, рестораннарга сылдьалларыгар, хааччахтары уһуларга уонна эбийиэктэр толору сабыллыыларын, локдауну киллэрэр мэһэйдэри туоратарга көмөлөһүөҕэ. Сокуонунан көрүллэр нуормалар бары быстахтар уонна бэс ыйын 1 күнүгэр диэри үлэлииллэр.

ПЦР-тест болдьоҕун, хоту оройуоннары мэдиссиинэ каадырдарынан уонна аныгы оборудованиенан хааччыйыыларын тустарынан улуус дьокутааттарын Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ Үөһээ Дьааҥыттан Екатерина Ноговицына, Кэбээйиттэн Александра Иванова уонна Амматтан Софья Александрова ыйыталастылар. Оттон Мииринэй оройуонун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Кузнецов тыа сирин олохтоохторугар ПЦР-тиэһи уонна мэдиссиинис­кэй кииҥҥэ диэри тиэрдии ороскуоттарын кыттыгас үбүлээһинин хааччыйарга этии киллэрдэ.

Сэбиэт инники соруктара уонна туһаайыылара

Санаа атастаһыытын түмүгүнэн, Сэбиэт чилиэннэрэ федеральнай киин иннигэр сокуоннарга киллэриллэр уларытыылары уонна эбиилэри ыытарга уопсай этиилэр оҥоһуллаллара наадатын туһунан быһаарыы ылыннылар. Сэбиэт сис кэмитиэттэр дакылааттарын  ылынна уонна улуустарынан көһө сылдьар олохтоох салайыныы уорганнарын кытта консультационнай, экспертнэй уонна дьүүллүүр былаһааккалары тэрийэн салгыы ыыталларыгар сүбэлээтэ. Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутууга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин иһинэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар Экспертнэй сэбиэт үлэтин сөргүтэргэ этиннилэр. Ил Түмэн бүддьүөт, үп-харчы, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарын кэмитиэтигэр куорат уонна тыа сирин нэһилиэктэрин олохтоох бүддьүөттэрин хааччыллыыларын тэҥнээһин ньыматыгар көһө сылдьар оробуочай мунньахтар быраактыкаларын салгыырга сүбэлээтэ. Кэлэр сылга маннык мунньахтар Горнайга уонна Өлүөхүмэҕэ ыытыллыахтара.

Оттон муниципальнай тэриллиилэр бэрэс­тэбиитэллээх уорганнарыгар Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ көҕүлээбит «2022-2026 сс. ыраах уонна уустук суоллаах-иистээх тыа сирдэригэр үөрэх тэрилтэлэрин тутуу»  бырагырааманы оҥоруу боппуруоһугар уопсастыбаннаһы түмэн өйөбүл оҥороллоругар этии киллэрдилэр. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын таһымыгар 2025 сылга нэһилиэнньэлээх пууннарга олорор дьиэлэри кииннэммит ититиинэн хааччыйарга быһаарыы ылынарга туһаайдылар.

Мунньах кэмигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар үтүөлэрин иһин Хаҥалас улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлигэр Анатолий Антоновка Ил Түмэн Бочуоттаах грамотата туттарылынна.

Улуус дьокутааттара санааларын үллэстэллэр

Кэбээйи улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Александра Иванова:

— Олус сэргэх мунньах буолан ааста. Элбэх сокуон барыла дьүүллэһилиннэ, ол иһигэр «РФ субъектарыгар аһаҕас былааһы тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан» уонна  «СӨ административнай-территориальнай састааптарын туһунан». Этиллибит сокуоннар барыллара кэмигэр муниципальнай тэриллиилэргэ ыытыллыбыттара уонна миэстэтигэр дьүүллэһиллибиттэрэ.  2017 сыллаахха биһиги нэһилиэктэр ааттарын уларытарга сокуоҥҥа көҕүлээһини бэлэмнээн  киллэрбиппит уонна 2018 сыллаахха бырабыыталыстыба тустаах хамыыһыйатыгар туттарбыппыт. 2019 сылга I-кы, II-с Лүчүн нэһилиэктэрин ааттарын уларытар туһунан бырабыыталыстыба уурааҕа тахсыбыта, ол эрэн күн бүгүҥҥэ диэри парламент көрүүтүгэр киирэ илик. Бу боппуруоһунан Сэбиэт мунньаҕар этиннибит. Историческай суолталаах көҕүлээһиммит парламеҥҥа киирэн, салгыы көрүллэн ылыллыаҕа диэн эрэнибит.

Сэбиэт суолтата муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар улахан. Биһиги мунньахха олоҕурбут балаһыанньа чэрчитинэн аһаҕастык норуот дьокутааттарын кытта тэҥҥэ сокуоннары, сокуон барылларын уонна нуормалыыр быраап аахталарын көрөбүт. Оттон миэстэтигэр хас биирдии олохтоох салайыныы уорганнара бу ылыллар сокуоннар кыахтарын туһаналлар.

Амма улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Софья Александрова:

— Бүгүн парламеҥҥа киэҥ ыҥырыылаах мунньах ыытылынна. Бу барыта парламент салайыытынан өрөспүүбүлүкэ бары улуустарын кытта тэҥҥэ үлэлиирбитин дьэҥкэтик көрдөрөр. Мунньахха үс сүрүн боппуруоһу көрдүбүт:  бастатан туран, 2022 сыллааҕы бүддьүөт туһунан, иккиһинэн, олохтоох салайыныы уорганнарын сокуонугар киирэр саҥа уларытыылары иһиттибит, үсүһүнэн, олохха-дьаһахха QR-код систиэмэтин үлэлэтии туһунан сокуон барылын көрдүбүт.

Уус Алдан улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Колодезников:

— Сэбиэт мунньаҕа икки тоҕоостоох түгэннээх буолла: Ил Дархан Айсен Николаев парламеҥҥа туһаайан Анал этиитин сүрүн соруктарын уонна федеральнай сокуоннарга уларытыылары киллэрии туһунан иһиттибит. Ил Дархан Анал этиитэ сүрдээх киэҥ ис хоһонноох. Биһигини элбэххэ эппиэтинэстиир үгүс соруктары туруорда. Ол тула муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытта  ыкса сибээстээхтик үлэлэһиэхпитин наада. Саҥа сокуон барылыгар тохтоон этэр буоллахха, Госдумаҕа ылыллыан иннинэ киэҥник дьүүллэһиллиэхтээх. Манна сүрдээх элбэх уларытыылар киирдилэр: олох­тоох бэйэни салайыныы аны биир эрэ таһымнаах буолар – куораттааҕы уонна муниципальнай уокуруктар. Бу хайысхаҕа элбэх боппуруос баар. Сокуон үлэҕэ киирдэҕинэ, эрэгийиэн сокуоннарын аахпакка туран, федеральнай сокуоннарга аҥардас 100-тэн тахса уларыйыылар киириэхтээхтэр. Онон сүрдээх элбэх үлэ биһигини күүтэр. Сокуон уратытынан 2028 сылга диэри олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын ханнык да таһымыгар быыбардар ыытыллыбаттар. Холобур, 2022 сылга биһиги улууспутугар 15 нэһилиэк баһылыгын, 20 нэһилиэк бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын быыбардара ыытыллыахтаахтар этэ. Сокуон ылылыннаҕына, эһиилги быыбардар тохтууллар.

Василий ПРОКОПЬЕВ