Биһиги интервьюбут

Саха омугун ойуччу ылар буоллахха, мэлдьитин итинник буолбатах этэ. Аҕа уонна ийэ уустарынан тэнийэн олорор сахтарга төрүччүнү билии, уруурҕаһыы-аймахтаһыы төрүт хааҥҥа баара. Ол дьиҥэр биир үйэ иһинээҕи, оннук айылаах ыраата илик кэм буоллаҕа. Саха оччотооҕу олоҕун-дьаһаҕын майгыта, патриархальнай бигэ укулааттаах өйө-санаата олоҕуруута, саха уһулуччулаах өйүгэр тутар дьоҕура, эмиэ ол курдук сайдыбыт тылын ууһа – барыта кини ким-туох омук буоларын, күн сирин үрдүгэр ылар миэстэтин билэригэр-билинэригэр, инники кэскилин кэриҥнэнэригэр олук охсоллоро.

Сэбиэскэй былаас 70 сыллара омук ити духуобунай нэһилиэстибэтин айгырата, суурайа сатаабыт эбит.  Ол эрээри хааҥҥа баар, баҕа хоту, оннук түргэнник сууйулла охсон хаалбат эбит. Төрүччүнү түөһүү, төрдү-ууһу үөрэтии, чинчийии кыыма сириэдийдэ эбээт. Мантан сылтаан, баҕар, кутаа буолан умайан тахсаарай.

Генеалогия (төрүччү) үөрэҕэ ыраас науканан билиниллибэт курдук эрээри устуоруйа, уопсастыба, бэлиитикэ, мэдиссиинэ, бөлүһүөпүйэ наукаларыгар олох чугас турар үөрэх буоларын ким да мэлдьэспэт. Ыраата барбакка, бэйэбит Наукабыт акадьыамыйатын иһинэн үлэлиир Генеалогия уопсас­тыбаннай үнүстүүтэ баара итинник этэргэ дьоһуннаах төрүөт буолар.

Бу үнүстүүт дириэктэрэ Константин Аргунов сыл саҕаланыыта Өймөкөөн улууһун Томторугар тиийэн, олохтоохтору уонна уопсастыбаннаһы кытта көрсүһэн кэккэ боппуруостарга бииргэ үлэлииргэ сөбүлэһэннэр, сайын хаттаан көрсүөх буолан арахсыбыттара. Ол былааннаммыттара, биллэр биричиинэнэн туолбата. Ол туһунан Константин Ильич бэйэтэ кэпсиир:

— Өймөкөөн улууһугар бастаан 2015 сыллаахха Томтор, Кырдьаҕас Өймөкөөн, Сордоҥноох уонна Үчүгэй нэһилиэктэринэн сылдьыбыппыт, - диэн саҕалыыр. – Сүрүн сорукпут маннааҕы аҕа уустар төрүччүлэрин оҥорууга ылсыы этэ. Өймөкөөн улууһа былыргыта Уус Алдан, Таатта Байаҕантай нэһилиэктэриттэн тиийэн ууһаан-тэнийэн, Байаҕантай улууһун үөскэтэ сылдьыбыт дьон буолар.

Төрүт былыргыбытыгар төннөр буоллахха, нуучча кэлиэн иннинэ, саха омуга өссө киэҥ-куоҥ сири баһылаан, тэнийэн олорбута биллэр. Быһа барыллаан, 5 мөл. кв. км курдук сабардамнаах сиргэ олорбут буолуон сөп. Нуучча кэлэн, кииһинэн дьаһааҕы олохтообут кэмигэр, саха дьоно ону төлүүр инниттэн Амыр, Бодойбо, билиҥҥи Хабаровскай, Красноярскай кыраайдар, Магадан уобалаһын сирдэринэн тиийинэн-түгэнэн бултаабыттара диэн бигэргэтэр кыах баар. Саха сирин Нуучча судаарыстыбата бэйэтигэр холбоммут дьалхааннаах сылларыгар, кэлин сирэйэ-хараҕа суох батталы тулуйбакка өрө туруулаах, өлөрсүүлээх кэмнэр кэннилэриттэн сорох саха аҕа уустара ити этиллэр сирдэринэн тарҕаммыт уонна олохсуйбут чахчылара итинник бигэргэтэргэ төрүөтү биэрэр.

Ыраахтааҕылаах былаас Саха сиригэр салаллар-дьаһаллар тэрээһини олохтууругар, нэһилиэктэри улуустарынан  «араарыыга, кыраныыссалары быһыыга сахалар урукку өттүгэр аҕа уустарынан чөм-чөм олорбуттара учуоттаммыта. Саҥа тэриллибит нэһилиэктэргэ уонна улуустарга, ордук табыгастааҕынан ааҕыллан, аҕа уустарын ааттара бэриллибиттэрэ. Христианскай итэҕэл соҥноноругар, итэҕэл үлэһиттэрэ дьиэ кэргэннэр састааптарын эмиэ аҕа уустарынан араартааһын бириинсибин туттубуттара.

— 90-с сылларга «Тас сахалар» диэн өйдөбүл бигэтик киирэн испиттээх этэ. Ол хамсааһын билигин олох тохтоото курдук. Биричиинэтин туохха көрөҕүн?

— Бодойбо оройуона өссө 19-с үйэ бүтүүтүгэр Саха уобалаһыттан араарыллан Уркуускай күбүөрүнэҕэ бэриллибитэ. Сир-дойду атын дьаһалга бэрилиннэ да, киһитэ-сүөһүтэ хайаан хаалан хаалыай, барсарыгар тиийдэҕэ ол. Бодойбо быһа анньыллан бэриллэригэр, онно олохтоох саха, тоҥус бииргэ барыстаҕа дии. Аҕыйах ахсааннаах омук итинник быстах дьылҕаланна да кэхтэргэ, симэлийэргэ барар. Итинтэн атын дьылҕа кинини күүппэт. Өскөтө олоҕун тэриннэҕинэ даҕаны бэйэлиин, ыччатыныын син биир сүтэр, симэлийэр эрэ аналлаах.

Бары итинник быстах дьылҕаламмыттара Амырга, Красноярскай, Хабаровскай кыраайдарга, Магадан уобалаһыгар быһа анньыллан хаалбыт сахалар уонна атын аҕыйах ахсааннаах омуктар. Төрөөбүт сириттэн-уотуттан, биир уустаах дьонуттан тэйитиллибит киһини туох күүтэрий? Наар атаҕастаммыт санаалаах буолуу, мунчаарыы, төрөөбүт тылтан тэйии, ол түмүгэр сиҥҥэ түһүү, ээл-дээл буолуу. Бүтэр уһугар, төннөр да кыах үөскээтэҕинэ, киһи сапсыйан кэбиһиэҕэ. Син биир кинини ким да күүппэт эбээт, сэнэх олоҕу эмиэ ким да, туох да мэктиэлээбэт.

— Онто да суох иитэ-саҕата биллибэт киэҥ кыйаар сирбит бысталаммыта, кыра норуот кыракый сорҕотун сүтэрбитэ төһө охсуулаах буолбута буолуой?

— Сонно тутатына улахан мастаабынан биллибэтэҕин иһин, биирдиилээн уонна түөлбэ дьон дьылҕатыгар охсууну таһаардаҕа дии. Аны туран, сэбиэскэй былаас кими да сылаас, сымнаҕас илиитинэн ньээҥкэлээбэтэҕэ. Чахчы кытаанахтык тутан-хабан, дьону умса көрдөрбүтэ, иннин ылбыта. Онон бүтүн норуот сэбиэскэй былаас кыырыктыйыытын бүтэһиктээх уонна сиэрдээх дьүүл быһыытынан ылынар буолбута. Норуокка төһө охсуулааҕа буолбакка, былааска төһө көдьүүстээҕэ эрэ аахсыллар дьэбир кэмнэр этилэр.

— Ааспыт үйэ 30-с сылларынааҕы бүттүүн кэлэктииптээһин, саха аҕа ууһунан олорон кэлбит төрүт үгэһин бүтэһиктээхтик үрэйбит буолуохтаах.

— Оннук. Бастакы табаарыстыбалар тэриллэллэригэр аҕа ууһунан холбооһун, тэрийии ыытыллыбыта. Оттон холкуостааһын олохтоноругар бу үгэстэн букатыннаахтык тэйии барбыта. Орто бааһынайга тиийэ маассабай кулаахтааһын ыытыллыбыта. Аҕа уустарыгар киирэр хаан аймахтыылар, тус-туспа холкуостарынан бытананнар, сүтэрсии, ситим быстыыта тахсыбыта. Оройуоннааһын олохтоноругар төрүт ааттар быраҕыллаллар. Алексеевскай, орджоникидзевскай, ленинскэй ааттар күөрэйэн тахсаллар. Хас да көлүөнэ дьон маны төрүт ааттар быһыытынан ылынар үөрүйэхтэрэ дириҥник олоҕурар.

Аны ааспыт үйэ ортотуттан өрөспүү­бүлүкэбитигэр сир аннын баайын хостуур бырамыысыланнас күүскэ өтөн киириитэ саҕаланар. Кэлии дьон бөҕө туола түһэр. Саха нэһилиэнньэтэ бэйэтин өрөспүүбүлүкэтигэр 40 бырыһыаны кыайбат буола кыччыы түһэр. Туспа олохтоох-дьаһахтаах, дьиэлээх-уоттаах, анал хааччыллыылаах, үрдүк хамнастаах  оробуочай бөһүөлэктэр, бырамыысыланнай оройуоннар үөскүү түһэллэр. Ити иннинэ оройуоннар чэрчилэринэн биирдиилээн аҕа уустара син киирэн сылдьыбыт эбит буоллахтарына, оройуоннары, тэрилтэлэри  бөдөҥсүтүү бэлиитикэтинэн дьаһалталар кииннэрэ, урукку иккилии-үстүү оройуоннар сирдэринэн-уоттарынан тарҕанан хаалаллар. Бутуллуу, буккуллуу бөҕөтө буолар. Ситим быстыыта, аймаҕынан билсибэт буолуу, тэйсии күүскэ барар. Аны сэбиэскэй кэм былаһын тухары төрүччүнү сэҥээрии, үөрэтии төрдүттэн биһирэммэт дьыала. Сэбиэскэй киһи төрүччү үөрэҕин туһунан туох да өйдөбүлэ суох ып-ыраас дуоска кэриэтэ этэ.

— Ол оннугар билигин көҥүл, дэлэгэй олоххо кэллэхпит дии. Сахалар, биһиги, сонумсахпытынан, дьэ, чахчы уратыйар омукпут.

—  Олох сайдан, көҥүл бэриллэн, ким ханна баһа батарынан барар буолла. Саха ыччата, чуолаан кыыс аймах омукка эргэ тахсара, омук сиригэр олохсуйара күүстээх үгэскэ кубулуйда. Кыргыттарбыт омуктар ахсааннарын хаҥатар суолу таллылар. Бэрээдэк курдук, үөрэхтээх, өйдөөх, саха омугун сайыннарыахтаах, үчүгэй төрүөҕү биэриэхтээх кыргыттарбыт норуоттарын таҥнараллар. Манна туох баҕарар диэн куолулуохха сөп: киһи дьолго ананан төрүүр, таптал барыны кыайар, омуга буолбакка киһитэ үчүгэйэ наада уо.д.а. төрүөттэри үрдэ суох аҕалыахха сөп.

Арай бэйэ утумун ханнык да харысхала суох быһа баттааһын, ыччаккыттан ыйыппакка эрэ атын дьылҕаны киниэхэ соҥнооһун – ыараханнык ылыныллар. Биһиги, сахалар, кут-сүр, өй-санаа өттүнэн улам мөлтөөн иһэр омукпут диэхпин баҕарабын. Эр киһибит да, дьахтарбыт да атын омугу олохторун аргыстарынан талан баран, ол аҥаардарын бэйэлэрин омуктарын култууратыгар, тылыгар, итэҕэлигэр сыһыарар кыахтара суох. Ол оннугар бэйэлэрэ биир тыла суох бас бэриниэхтэрэ, туора омук ороҕунан сүүрүөхтэрэ. Ордук хомолтолооҕо уонна ночооттооҕо онуоха сытар.