Экэниэмикэ

Уон бастыҥ иһигэр

2015 сылтан Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форум Приморскай кыраай киин куоратыгар – Владивостокка -- ыытыллар. Форум Уһук Илиҥҥэ омук дойдуларын инвестордарын тардар уонна Азиатскай-Тихоокеанскай эрэгийиэннэр экэниэмикэлэрин сайыннарыыга бииргэ үлэлэһии тэтимнээх буоларын ситиһэр сыаллаах тэриллэр. Форум тэрээһиннэрэ, үгэс быһыытынан, панельнай сиэссийэ, «төгүрүк остуол», теледебат киэбинэн бараллар.

Быйылгы Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форумҥа Саха сирэ уопсайа 25 млрд солк. суумалаах 41 Сөбүлэһиини түһэристэ.

Ил Дархан Айсен Николаев салалтатынан 9 киһилээх официальнай дэлэгээссийэ Саха сирин сайдар кыаҕын уонна кэскиллээх бырайыактарын улахан түһүлгэҕэ билиһиннэрдэ.

«Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форум дойдуга ыытыллар киэҥ далааһыннаах тэрээһиннэртэн биирдэстэрэ буолар. Пандемия сатыылаан, биир сылы көтүтэн ыытылынна. Форум Саха сиригэр сыһыаннаан ситиһиилээхтик ааста. Биһиги 41 Сөбүлэһиини түһэристибит», -- диэн кэпсиир Айсен Николаев

Инники сыллардааҕы форумнар үлэлэрин кытта тэҥнээтэххэ, быйылгы форум биһиги туспутугар быдан көдьүүстээхтик ааста. Ол да иннинээҕилэргэ ситиһиилээхтик кытталлара, бөдөҥ бырайыактары инвестициялыырга элбэх дуогабары баттаһан, субъектар ортолоругар көрдөрүүбүтүн тупсаран иһэрбит. Урут инвестордары тардыы түмүгүнэн, Национальнай рейтинг быһаарыытынан, 52-с миэстэҕэ сылдьыбыт эбит буоллахпытына, кэлиҥҥи сылларга Саха сирэ 10 бастыҥ иһигэр киирсэр!

Холобур быһыытынан аҕаллахха, ВЭФ-2019 чэрчитинэн «Ростелеком» хампаанньаны кытта Сөбүлэһии түһэрсиллэн, 2020 сыл ахсынньытыгар Аартыка улуустарыгар, аан бастакынан Өлөөҥҥө, түргэн Интэриниэт оптоволокно ситимэ тардыллыбыта. Ити сыл Нерюнгрига саҥа кыбаарталы уонна Дьокуускай чугаһыгар, Табаҕа тумулугар, «Хотугу сулус» оҕо

лааҕырын тутар туһунан быһаарыы ылыныллыбыта. Билигин бу эбийиэктэр тутулла тураллар.

Сөбүлэһиилэр киэҥ хабааннаахтар

2022 сылга Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиибит.

Ону көрсө бигэргэммит былаанынан, өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйдээх сылыгар диэри эрэгийиэннээҕи уонна федеральнай таһымнаах 100 социальнай суолталаах эбийиэк тутуллуоҕа.

«2021 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ баараҕай бырайыактары олоххо киллэрии саҕаланна. Олортон биирдэстэрэ – Өлүөнэ өрүс муостатын тутуу. Сыл түмүктэниэр диэри биһиги судаарыстыбаннай экспертизаны ааспыт барыйыак сметатын түмүк докумуонун тутуохпут. Өрөспүүбүлүкэттэн үбүлээһин источнига быһаарылынна. Эрдэтээҥҥи кэпсэтии быһыытынан, 50%-нын өрөспүүбүлүкэтээҕи, 50%-нын федеральнай бүддьүөттэн уйунуохтаах этибит. Ити 50 бырыһыан да диэн биһиэхэ улахан суума. Стратегическай суолталаах муостаҕа улахан аҥаарын да федеральнай үптэн биэриэ этилэр. Аны билигин бу форумҥа РФ Үпкэ министиэристибэтэ: “33%-нын — киинтэн, 33 %-нын -- эрэгийиэнтэн, 33 %-нын – чааһынайдартан”, -- диэн быһаарда. Ол урбаанньыттарга ким харчыларын төнүннэрэр? Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ. Маннык “дьиикэй” быһаарыныыны кытта сөпсөспөппүн. РФ Бырабыыталыстыбата 2021 сылга үбүлээһин боппуруоһун оруннаахтык быһаарарын күүтэбит», -- диэн Ил Дархан форумҥа иһитиннэрдэ.

Форумҥа түһэрсиллибит Сөбүлэһиилэр киэҥ хабааннаахтар: технология уонна инновация боппуруостарыттан саҕалаан, Забайкальскай кыраайы кытта эрэгийиэн социальнай уонна экэнэмиичэскэй сайдыытыгар үлэлэһиитигэр тиийэ.

Сөбүлэһиилэртэн ордук суолталааҕынан Ил Дархан «ДОМ.РФ» корпорацияны кытта Дьокуускай уонна Нерюнгри куораттарын сиригэр социальнай эбийиэктэри тутууга кыттыгас үбүлээһин туһунан Сөбүлэһиини бэлиэтээтэ. Түһэрсиллибит меморандумунан, саҥа кыбаарталлары тутууга 3 млрд солк. көрүллүөҕэ. «Биһиги өрөспүүбүлүкэбит дойдуга бастакынан инфраструктурнай кирэдьиити ылан, ититии уонна уу тиһигин оҥоруу бырайыагын үбүлээбитэ. Билигин «ДОМ.РФ» финансовай институт оскуолалары, балыыһалары, оҕо саадтарын тутууну үбүлүүрүн туһунан дуогабардастыбыт. Бу дуогабарынан, Дьокуускай куоракка баар байыаннай чаас сиригэр “Звездный” кыбаартал олорор дьиэлэрин уонна Нерюнгрига саҥа “Р” кыбаарталы тутуохпут. Урут бастаан олорор дьиэлэри тутарбыт, ол кэнниттэн биирдэ социальнай эбийиэктэргэ үп көрдүүрбүт. Билигин барыта тэҥҥэ тутуллан, олорорго табыгастаах уонна тупсаҕай саҥа кыбаарталлар дьэндэйэн тахсыахтара», -- диэн Ил Дархан бырайыагы билиһиннэрэр.

Тас дойдулары кытта үлэлэһии

Саха сирин бырайыактарын тас дойдулар сэҥээрбиттэрин кэккэ Сөбүлэһиилэр туоһулууллар. Ол курдук, ньиэмэстэр биисинэс-партнер буоларга интэриэстээхтэр. СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Кирилл Бычков Саха сиригэр гаас оттук ырыынагын сайыннарар инвест-бырайыагынан үлэлэһэр уонна өрөспүүбүлүкэ бородууксуйатын экспортыыр туһунан этиини киллэрбит. Ону сөбүлэспиттэр, онон салгыы үлэлэһиэхтэрэ.

Соҕуруу Кэриэйэ боломуочуйалаах посола Ли Сок Пэни кытта Ил Дархан көрүстэ. Саха сирэ Кэриэйэ Өрөспүүбүлүкэтин кытта үлэлэспитэ ыраатта: 2007 сыллаахха Кангвон, 2018 сылга Чолла-Намдо провинцияларын кытта Сөбүлэһии түһэрсиллибитэ. Аны сотору кэминэн бииргэ үлэлэһэр туһунан Сөбүлэһиини Кенсан-Пукто провинциятын кытта түһэрсэллэрин туһунан Айсен Николаев иһитиннэрэр. Кэриэйдэр бэрэстэбиитэллэрэ Саха сирин дэлэгээссийэтин кытары көрсүһүүтүгэр килиимэт уларыйыытын чинчийиигэ интэриэстээхтэрин биллэрдилэр. Айсен Николаев кинилэри Дьокуускай куоракка балаҕан ыйын 27-30 күннэригэр буолар Хотугу III форумҥа кытта кэлэллэригэр ыҥырда. Быйылгы форум сүрүн тиэмэтинэн килиимэт уларыйыытын уонна ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан боппуруостар буолуохтара.

Японияны кытта эмиэ бииргэ үлэлииргэ кэскиллээх кэпсэтии тахсыбыт. Ил Дархан «Мицуи энд Ко.ЛТД» хампаанньа РФ уонна СНГ дойдуларыгар генеральнай дириэктэрэ Хироси Мегуроны кытта көрүстэ. «Мицуи энд Ко. ЛТД» хампаанньа Саха сирин кытта 2018 сылтан үлэлэһэр. Булуҥ улууһун Тиксии бөһүөлэгэр тыал күүһүнэн эниэргийэни оҥорор комплексы таҥан туруорбута. Тойон Хироси Мегуро Өлүөнэ муостаны тутууга “New-PWS” диэн вантовай систиэмэни туһаныахха сөбүн туһунан сэттэ. Маны таһынанан Япония бэрэстэбиитэллэрэ «Умный город» муниципальнай бырайыагы олоххо киллэриигэ үлэлэһэргэ бэлэмнэрин биллэрдилэр.

Ил Дархан Айсен Николаев Индия Гуджарат штатын сүрүн миниистирэ Виджай Рупанины, Индияҕа Арассыыйа суһал уонна боломуочуйалаах посола Николай Кудашевы кытары “төгүрүк остуол” ыытан, бииргэ үлэлэһии туһунан кэпсэттилэр.

Форум түмүгүнэн

Туризм. СӨ Предпринимательствоҕа, атыыга уонна туризмҥа министиэристибэтэ Приморскай кыраай туризмы сайыннарыыга ааҕыныстыбатын кытта бииргэ үлэлэһэр туһунан Сөбүлэһии түһэристэ.

Кытаанах бөхтөрү суох оҥоруу. Саха сиригэр кытаанах тобохтору суох оҥорууга саҥа технологияны киллэриэхтэрэ. Бөҕү тулалыыр эйгэҕэ буортута суох уматыгы туһананнар утилизациялыыр буолуохтара. Бу технологияны сокуонунан көҥүллэммэтэх сиргэ үөскээбит сыбаалканы ыраастааһыҥҥа туһаныахтара. Айсен Николаев «ВТБ» баан бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Костины уонна «Экар» научнай-производственнай холбоһук дириэктэрэ Алексей Агеевы кытары Сөбүлэһиигэ илии баттастылар. Технологияҕа модульнай хочуолунай тутуллар, ону тобох бөхтөрүнэн оттор буолаллар.

Жатайдааҕы судоверфь. Айсен Николаев РФ Бырамыысыланнаска уонна атыыга миниистирэ Денис Мантуровы кытта кэпсэтэн, Жатайдааҕы судоверфь тутуутун туһунан боппуруос этэҥҥэ быһаарылынна. Ил Дархан уу суудуналарын тутууну сайыннарар РФ бырагырааматын кэҥэтэр уонна Уһук Хоту сирдэригэр өрүс суудуналарын тутууга лизинг бэриллэр наадалааҕын бэлиэтээтэ. Миниистир тутуу ыытылларын уонна болдьоммут кэмигэр олоххо киирэрин өйөөбүт.

Бу көрсүһүүгэ тырааныспартары гаас оттукка көһөрүү боппуруоһун эмиэ дьүүллэспиттэр. 2022 сылга РФ тустаах бырагырааматын субсидиятынан өрөспүүбүлүкэ гааһынан барар 100 автобуһу атыылаһыахтаах.

Энэргиэтикэ. Айсен Николаев РФ Энэргиэтикэҕэ миниистирэ Николай Шульгиновы, «РусГидро» хампаанньа дириэктэрэ Виктор Хмарины кытары үлэлэһэн, Дьааҥы улууһун Улахан Күөлүгэр бастакы гибриднэй электростанцияны үлэҕэ киллэрдилэр. Бу чугастааҕы үс сылга Саха сиригэр туруохтаах 72 ыстаансыйаттан бастакылара буолар. Маны тэҥэ «Якутскэнерго» базатыгар өрөспүүбүлүкэ уот эниэргийэтин оҥорор эбийиэктэрин түмүүгэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна “РусГидро” Сөбүлэһиигэ илии баттастылар.

Атомнай ыстаансыйа. РФ Уһук Илин, Аартыка сайдыыларыгар миниистирэ Алексей Чекункову, «РосАтом» судаарыстыбаннай корпорация генеральнай дириэктэрэ Алексей Лихачеву кытары Саха сиригэр кыра кыамталаах атомнай ыстаансыйалары тутарга дуогабар түһэристилэр.

Норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыан. Россотрудничество салайааччыта Евгений Примаковтуун тас дойдуларга гуманитарнай бииргэ үлэлээһиҥҥэ Сөбүлэһии түһэристилэр.

***

Уһук Илиҥҥи эрэгийиэннэр экэнэмиичэскэй VI форумнарын кэмигэр инвестордары кытта уопсайа 3,6 триллион солк. суумалаах Сөбүлэһиилэри түһэрсибиттэр.

Форум эрэгийиэннэр бэйэлэрин көрдөрөллөрүгэр, саҥа бырайыактары олоххо киллэрэллэригэр дьоһун түһүлгэнэн буолла. Саха сирэ форумҥа, үгэс курдук, ситиһиилээхтик кыттынна.