Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Аартыка, Хотугу сир иэннэрэ, мөккүөрэ суох, улаханнар, баараҕайдар. Арассыыйа кыраныыссатын 35-40%-на Хотугу Муустаах байҕал кытылынан, арыыларынан тайаан сытар. Ол эрэн, улахан сир мэлдьитин улахан уйуктаах буолбат.

Аартыка, Хотугу сир иэннэрэ, мөккүөрэ суох, улаханнар, баараҕайдар. Арассыыйа кыраныыссатын 35-40%-на Хотугу Муустаах байҕал кытылынан, арыыларынан тайаан сытар. Ол эрэн, улахан сир мэлдьитин улахан уйуктаах буолбат.

arktika 1

Хотугу сир айылҕата уйанын уонна кэбирэҕин дакаастыы сатыыр да наадата суох. Наукаҕа эрэ буолбакка, күннээҕи олорор олоххо ол барыта көстө, биллэ турар.

Модун эрээри, намчы айылҕа

Хотугу сир туундарата, бэл, бэйэтин төрүт баайын – табатын -- харса суох элбэтэр, иитэр кыаҕа суох. Тиһиликтээх биир тиэхиньикэ туундара сирин-уотун тэпсэн бардаҕына, ол сирин кырыһа алдьаммыта алдьаммытынан уһун сылларга сытыаҕа. Мэччирэҥэ үлтү тэпсиллэн, табата буомуран, ыарыы арааһа туран, имниин эстэн хаалыан сөп. Эмиэ ол курдук, төһө да киэҥ-куоҥ сиринэн тайаатар, хараҕы халтарытан уйаара-кэйээрэ биллибэт саҕахтарынан салҕанан бара турбутун да иһин, мөлүйүөнүнэн ахсааннаах дьон тыынын уйара, кинилэри дьоллоох олохтуура улахан ыарахан уонна мөккүөрдээх боппуруос.

Айылҕа, сир үрдүгэр баары барытын иитэр, харайар, үөскэтэр улууттан улуу аналлааҕын сэргэ, тэҥнээҕэ суоҕунуу санаммыт, тиэрэ сайдыбыт икки атахтаахтан алдьанар-кээһэнэр, кэбириир суолун түүйбүттүү, сир быстар уһугар олохтоон, хаар-муус дойдуну төрүттээбит эбит. Хотугу айылҕаҕа туох да бааһы-үүтү таһаарбат, үлтү тэпсибэт, алдьаппат-кээһэппэт бэрт эйэлээх олохтоох-дьаһахтаах, соннук дьарыктаах, сөп ахсааннаах киһилээн-сүөһүлээн. Дьэ, ол бэйэтигэр, уйана-хатана бүтэһиктээхтик биллэр күнэ-чааһа үүнэн истэҕэ...

Билигин Аартыка айылҕатын баайын сомсон ыларга, ол аата сайыннарарга сананар дойдулартан хастарыгар науканан ырытыллыбыт, дакаастаммыт, бигэргэтиллибит бу уйан айылҕаҕа ураты сэрэхтээхтик уонна харыстабыллаахтык кимэн киирии уонна баһылааһын түөрүйэтэ, бырагыраамата, стратегията баара буолуой? Аны баар да буоллаҕына, ол булгуччулаахтык тутуһуллуох тустааҕын ким мэктиэлиэй? Хайа, уонунан араас судаарыстыба үмүөрүһүө буоллаҕа. Хас биирдиилэрэ ханан эрэ, тугунан эрэ анал өлүүлээх-чаастаах курдук буолбуттарынан, син биир күүстээх киэҥ далааһыннаах уопсай кимэн кирии оҥоһуллуо турдаҕа.

Ким интэриэһэ туохха чугаһынан

 bn 300x231

Борис Ануфриевич Николаев, Өлөөн төрүт олохтооҕо, дойдута аартыкатааҕы улуустарга киирсэринэн, Аартыка киһитэ буолар диэн эбэн биэриэххэ сөп. Омуга – эбэҥки.

Кини үлэ арааһын үлэлээбит киһи: бултааһыны салайар исписэлииһинэн, сопхуос дириэктэринэн, улууһун баһылыгынан, билигин “легендарнай” дэниэн сөптөөх САПИ 1-кы вице-бэрэсидьиэнинэн, ТХМ миниистирин солбуйааччытынан. Билигин РФ АПК-тын үлэһиттэрин Саха Сиринээҕи идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлэ. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, Саха Сирин эбэҥкилэрин бочуоттаах бегинэ (биис ууһун сирдьитэ).

--Саха Сирин аартыкатааҕы балаһата 6 аҕыйах ахсааннаах хотугу норуот (дьүкээгир, чукча, эбээн, эбэҥки, дулгаан уонна нуучча былыргы итэҕэллээхтэрэ) -- төрүт сирэ-уота. Палеоазиат норуоттар: дьүкээгирдэр, чукчалар, эскимостар, алеуттар, нанаайдар, нивхэлэр неолит үйэтигэр (мааманнар саҕанааҕы) олорбуттар, кэлин сорохторо сыҕарыйан биэрбиттэр. Билигин аан дойдуга 41 тыһыынча эбэҥки баар, мантан 38 тыһыынчата Кытайга туспа национальнай хошунунан (уокуругунан) олорор. Саха Сирэ 21 тыһыынча эбэҥки норуоттаах.

молодежь арткики

Хайа баҕарар судаарыстыба сүрүн интэриэһэ уонна сыала – сир аннын баайын хостооһун, айылҕа ресурусаларын туһаныы. Ол аата саҥаттан саҥа баайдаах сирдэри баһылааһын. Бу XXI үйэ Азия инники күөҥҥэ тахсар үйэтэ буолла. Дьопуруопа хаалар майгыннанан иһэр. Кытай, Дьоппуон, Соҕуруу Кэриэйэ аан дойдуну табаары батарыы ырыынагынан көрөр буоллулар. Ол туһуттан бу дойдулар интэриэстэрэ Хотугу муора суолугар түмүллэр. Аартыкатааҕы экэнэмиичэскэй зонаҕа баһылыыр-көһүлүүр миэстэлээх Арассыыйа (кини өлүүтүгэр тиксэр сир иэнинэн) Саҥа Сир, Котельнай арыыларга байыаннай базалары тутта, инникитин бу стратегиятын өссө күүскэ олоххо киллэриэҕэ.

- Хотугу муустаах суолу баһылааһыҥҥа ханнык дойду, хайа норуот ордук үрдүк өҥөлөөҕүнэн ааҕыллыан сөбүй?

- XVII үйэттэн саҕалаан нуучча помордара, эргэ итэҕэллээхтэрэ уонна айанньыттара Хотугу Муустаах муора суолун олохтообуттара, онтон кэлин баһылааһын барбыта.

Сайдыы тэҥнээн көрүүлээх буолуохтаах

-- Ыраахтаҕылаах Арассыыйа саҕана хотугу сиргэ болҕомто ууруллубатаҕа, ханнык эмэ сайдыы омооно даҕаны олохтоммотоҕо, сэбиэскэй былааска хамсааһын тахсыбыта диэтэхпинэ сөбүлэһиэҥ дуо?

-- Сөбүлэһэн бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри, туох барыта тэҥнээн көрүүлээх буолуохтаах. Хотугу норуоттар урукку кэмҥэ бэйэлэрин бэйэлэрэ көрүнэн, туох кыалларынан тэринэн-дьаһанан олорбуттара. Ол булгуччу сордоох-муҥнаах олоҕунан уонна дьылҕанан ааҕыллара төһө сөптөөх эбитэ буолла? Былыргы хотугу киһи да, норуот да, сыччах бэйэтигэр сөптөөҕүнэн дуоһуйара, онон сөп буолара. Тугу да хаһааммат, мунньуммат этэ. Байарга-тайарга дьулуспата, туора баайга төрдүттэн ымсыырбата. Тоҥус биир эмэ ырҕайбыт истээх мироед баайдаах да эбит буоллаҕына, кини ол бэйэтин биис уустаахтарын хайдах, тугунан атаҕастыан-баттыан сөбүй? Бултаабыт булдун, көлүнэр табатын, чокуурунан эстэр саатын былдьаан ылар бырааба да, кыаҕа да суох буоллаҕа. Бэл, Саха Сиригэр кытары баайынан-дьадаҥынан арахсыы, кылааһынан хайдыһыы, өрөбөлүүссүйэ, онтон кырасдааныскай сэрии саҕаламмыт кэмигэр хотугу норуоттарга итинник көстүү төрдүттэн суох этэ. Арассыыйаттан эбэтэр бэйэбит «дайдыбыт» сирдэриттэн кэлбит дьон «өрөбөлүүссүйэлии өйү-санааны укпут, кыымы сахпыт үтүөлээхтэр».

Сэбиэскэй былаас хотугу сиргэ сайдыыны аҕалбыта. Үөрэх, култуура баар буолбута. Ханнык баҕарар сайдыы төттөрү өрүттээҕин быһыытынан, төрүт үгэс, удьуор утум улам мөлтөөн, умнуллан киирэн барбыта. Түмүгэр омугун туһунан өйдөбүлүн сүтэрэ быһыытыйбыт, нууччалыы култуураҕа дьиҥнээхтик убамматах, иҥэриммэтэх ыччат дьон көлүөнэлэрэ утуу-субуу үөскээн-үөдүйэн тахсан испиттэрэ. Ким эрэ «бэйэлэрин мөлтөхтөрө» диэҕэ. Ылыныахха сөп. Бу гынан баран, мээнэҕэ норуот менталитета дэммэт эбээт. Аҕыйах ахсааннаах норуот эмиэ менталитеттаах буолара тоҕо сатамматый уонна ол тоҕо ылыныллыа суохтааҕый?  Баҕар, хотугу эдэр киһи өбүгэтин үгэстэриттэн тэйбит, ол ситимин быспыт да буоллун. Ол гынан баран, мэйиитин хайа эрэ түгэҕэр аныгы дохсун сайдыыны кыайан ылыммат эбэтэр сөпсөспөт сигналлар киниэхэ кэлэллэрэ буолаарай?

Өрөспүүбүлүкэбитигэр бырамыысыланнай экспансия сүрүннээн хотугу оройуоннарбытыгар барбыта. Ол дохсун тэтимнээх үлэҕэ-хамнаска төрүт олохтоох дьону кытыарар туһунан оччолорго тыл да турбат этэ. Киин оройуоннарга оннук бэлиитикэ ыытыллан көрөрө эрээри, күттүөннээх түмүгэ суоҕа.

арктика сияние

Аартыкатааҕы балаһабытыгар былааһы ылыахтаахпыт

-- Барыта баҕа хоту да буолбатар, бу дьыалаҕа кыралаан хамсааһын тахсар. Олохтоох дьон, ол иһигэр хотугу улуустартан, хостуур бырамыысыланнаска сыстыы баар. Аартыканан сибээстээн, саҥалыы хайысхалаах баһылааһын, өссө сайдыы барыаҕа. Маныаха туох санаалаах буолаҕын?

- Сингапур, Саудовскай Аравия, Холбоһуктаах Эмират курдук уо.д.а. дойдулар ньиэби, гааһы хостуур бырамыысыланнастарын салалталарыгар бэйэлэрин төрүт олохтоох дьонноро сылдьаллар. Оттон хостуур үлэтигэр миграннары туһаналлар. Арассыыйаҕа бу чааһыгар Татарстаан уонна Башкортостаан бэркэ дьаһанан олороллор. Арассыыйа Аартыкатааҕы экэнэмиичэскэй зонатыгар үлэ-хамнас саҕаланнаҕына, киинтэн уонна бырамыысыланнай эрэгийиэннэртэн баахта бөҕөтө кутуллуоҕа. Биһиги бэйэбит аартыкатааҕы балаһабытыгар былааһы ыларга дьулуһуохтаахпыт. Сахалар бырамыысыланнаһы салайарга да, үлэлииргэ да уопуттаннылар.

Хотугу туризм туһунан…

--Хотугу төрүт олохтоох киһи буоларбынан, хотугу сир айылҕата элбэх дьону кыайан уйбатын бигэргэтэбин. Дьиҥэр, киһини-сүөһүнү маассабайдык тардыы сэрэхтээх өрүттэрдэниэн сөп. Килиимэт уларыйа турар. Исписэлиистэр 1,5 кыраадыс сылыйыы барбытын бэлиэтииллэр, 2 кыраадыс сылыйыыга айылҕа иэдээнэ саҕаланыан сөп. Аартыкаҕа маассабай туристааһыны сайыннарыы туһунан этэллэр. Маассабай туристааһын олох наадата суох. Биирдиилээн баай дьону, харчыларын ханна гыналларыттан атын кыһалҕалара суох буоллаҕына, тартыннар. Туристааһын биисинэһэ оннук айылаах бигэ уонна уһулуччу барыстаах буолбатаҕын үөскээбит быһыы-майгы син итэҕэттэҕэ буолуо. Кырдьык, хара баһаам киэҥ эйгэни түмэр: атыыны-тутууну, саататары, аһатары, хоннорору, көччүтэри, көрдөрөрү, өссө оннооҕор үгүөрү араас куһаҕан дьаллыктарынан ымсыырдар, ыҥырар, бэйэтэ «сайдар» биисинэс биһиги Аартыкабытыгар хайдах туттан-хаптан, «сайдан туран кэлиэҕин» этэргэ уустук буолуоҕа. Ол онуоха биһиги бэйэбит дьоммут өй-санаа өттүнэн бэлэмэ суохтар.

ЦЕНЫ АРКТИКА

Ону сокуон боппот...

-- Сэбиэскэй кэмҥэ Аартыканы баһылааһын барыта судаарыстыба аатыттан ыытыллара уонна дьиҥнээҕинэн да оннук этэ. Судаарыстыба соҕотох хаһаайынынан буолара. Билигин Аартыканы сайыннарыыга судаарыстыба дуу, олигархия хапытаала дуу үөһэ тутуллуоҕа өссө биллибэт. Судаарыстыбаннай-чааһынай кыттыгастаах буолуу исхиэмэтэ туттуллубута ыраатта. Туох да мөккүөрэ суох, бэдэрээлинэй сокуоннар үөһэ тураллар, субъектар сокуоннара бэйэлэригэр да аанньа үлэлээбэттэр. Маннык да балаһыанньаҕа өрөспүүбүлүкэ Баһылыга, Ил Түмэнэ, Бырабыыталыстыбата бэйэтин сирин-уотун аартыкатааҕы балаһатыгар хостуур, таҥастыыр бырамыысыланнаһы төрүттээһин, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин баайдаах сирдэрин баһылыахтаах боппуруостарын туруоруохтарын сөп этэ дуо? Өрөспүүбүлүкэ чааһынай бас билии буолбатах, бэйэтин сирин-уотун баайыттан бүддьүөтүгэр киллэриниэ этэ, уоннааҕыта судаарыстыба хааһынатын толороро саарбахтаныа суохтааҕа буолуо.

-- Ити ыйытыыгар эппиэттиирбэр, биллэр биричиинэн, ыарахан. Арай тус бэйэм санаабын эттэхпинэ, сайдыы сиэрдээх буоларын туһугар Кириэмил кэбиниэттэригэр тэҥҥэ кэпсэтэр, боппуруоһу туруорар, дакаастаһар уонна туруулаһар Ил Дарханнаахпыт. Сир аннын баайын баһылааһыҥҥа өрөспүүбүлүкэ кыттыгастаах буолуохтаах. Сирдээх-уоттаах хаһаайын да быһыытынан. Өссө өрөспүүбүлүкэ, Бодойбо, Алдан көмүһүн саҕаттан, судаарыстыбаны сир аннын баайынан, сырьенан хааччыйан олорор эрэгийиэн буоларынан, бэйэтэ монополиялаах хостуур хампаанньаларын үөскэтиэхтээх этэ. Атын систиэмэҕэ, атын тутулга олорбуппут ыраатта. Үлүгэрдээх баайдаах өрөспүүбүлүкэ бэйэтин олигархтарын үөскэтэн таһаарыахтаах. Ону сокуон боппот. Онуоха өрөспүүбүлүкэ тоҕо бырааптаныа суох тустааҕый? Баайы-дуолу ханна эрэ күрэтэ, саһыара олорор өрөспүүбүлүкэ буолбатах. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын өттүттэн итинник хайысхалаах бэлиитикэ утумнаахтык ыытыллыахтаах.

Сайдыыны хайдах да тохтоппоккун. Ол быһыытынан ыытыллар процесстарга кыттыыны ылыахпытын наада. Бэйэбит сирбит-уоппут, дьоммут-сэргэбит олорор, ол быһыытынан туора туран хаалар ханнык да бырааппыт суох.

Прокопий ИВАНОВ

 

 

 

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением