Экология

Быйыл муус устарга Усуйаана улууһугар кыра кыамталаах атомнай электроыстаансыйаны тутар туһунан СӨ Бырабыыталыстыбатын дьаһала тахсыбыта. Бу докумуонтан сиэттэрэр буоллахха, Усуйаана улууһун Уус Куйга бөһүөлэгиттэн чугас 55 МВт кыамталаах РИТМ-200Н реактордаах атомнай ыстаансыйа тутуллуохтаах. Ыстаансыйаны «Росатом» судаарыстыбаннай корпорациятын хампаанньата –  «Русатом Оверсиз» тутан үлэҕэ киллэриэхтээх. Саха сиригэр атомнай ыстаансыйаны Уус Куйга таһынааҕы Күчүс диэн көмүс баай саппаастаах сири туһаҕа таһаараары уонна таһынааҕы нэһилиэнньэлээх пууннары уот эниэргийэтинэн хааччыйар инниттэн тутуллан  эрэрэ биллэр.  

Күчүс көмүстээх сир Дьааҥы өрүс хаҥас салаата Күчүс үрэх аллараа тардыытыгар сытар. Уунан айаннаатахха, Уус Куйга өрүс пуордугар диэри 50 км, Кулаар бөһүөлэгэр диэри 130 км. Барыллаан чинчийии 1987-1993 сс. ыытыллыбыта. Сир баайын саппааһа 175,26 туоннаҕа тэҥнэһэр.

Тулалыыр эйгэҕэ сабыдыалын быһаарыы

Усуйаанаҕа атомнай ыстаансыйа тутуута булгуччу аһаҕас истиилэри ааһыахтааҕын өйдөөн, өрөспүүбүлүкэ экологтарын уопсастыбата Бүтүн Арассыыйатааҕы социальнай-экологическай сойуус уонна Арассыыйа «Гринпис» уопсастыбатын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах бэс ыйын 21 күнүгэр «төгүрүк остуол» тэрийдэ. Санатар буоллахха, бэс ыйын 23 күнүгэр Уус Куйгаҕа атомнай ыстаансыйа тутуутугар сыһыаннаан олохтоохтор, уопсастыбанньыктар, «Росатом» корпорация бэрэстэбиитэлэ кыттыылаах аһаҕас истиилэр буоллулар.

«Төгүрүк остуолу» «Эйгэ» экологтар уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ тэрийдэ. Салайааччы Валентина Дмитриева киирии тылыгар бу улахан үлэ киэҥ дьүүллэһиини ааһан баран, олоххо киириэхтээҕин ыйда. «Росатом» корпорацияҕа онлайн-ньыманан биһигини кытары бу боппуруоска ырытыһар туһунан ыйытык сурук ыыппыппытыгар, аккаас кэлбитэ», -- диэн эттэ.

Уус Куйгаҕа буолар аһаҕас истиилэргэ Бүтүн Арассыыйатааҕы социальнай-экологическай сойуус чилиэнэ, физик-ядерщик  Андрей Ожаровскай  анаан-минээн кытта кэлбит. Кини «төгүрүк остуолга» көхтөөхтүк кыттан, бэйэтин санаатын  эттэ. Андрей Вячеславович атомнай ыстаансыйа тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын туһунан «Росатом» барыллаан оҥорбут докумуонун ис хоһоонун кытары билиһиннэрдэ:

--Докумуон 161 сирэйтэн турар. Маныаҕа бэлиэтиэм этэ, докумуон олус чараас. Ханнык эмит бырамыысыланнай эбийиэги тутуох иннинэ тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын сыаналыыр докумуон хас да сүүс сирэйтэн турар буолааччы. Холобур, Турцияҕа атомнай ыстаансыйа тутулларыгар  аналлаах докумуон 7,5 тыһ. кэриҥэ сирэйтэн турар эбит, ону да экологтар ылымматахтар.

Атомнай ыстаансыйаҕа суудуна ядернай реакторын туруораллар.  Суудуна реакторын сиргэ турар ыстаансыйаҕа туһаныы уопутун аан бастакынан олоххо киллэриэхтэрэ. Ыстаансыйа тутуутун болдьоҕо 2024-2027 сылларга диэн, 2028 сылтан үлэлэтиэхтээхтэр. Тоҕо чуолаан Саха сиригэр туталларын туһунан боппуруоска – ирбэт тоҥ тоҕоостоох усулуобуйалааҕа ыйыллар. Ыстаансыйа 55 мегаватт кыамталаах, 60 сыл устата үлэлэтэргэ былаанныыллар. Ыстаансыйа тутуутун сыалынан Күчүс кыһыл көмүстээх сири баһылааһыҥҥа уонна хоту оройуоннарга уот ситимин тардан туһаныы буолар. Сабаҕалааһын быһыытынан ыстаансыйа бөһүөлэктэн 5 км ыраах тутуллар. Тутууга 56,1 млрд. солк. үп ороскуоттанарын суоттаабыттар. Күчүс сиригэр-уотугар 20 млрд. солк. көмүс баара биллэр. Оччотугар бу сирдээҕэр сыаналаах эбийиэк буолан тахсар.   

Атомнай ыстаансыйа үлэтин түмүгэр тахсар тобохтор 3-4 сыл буола-буола Арассыыйа атын куоратыгар тиэйиллэр диэн суруллар.

Ыстаансыйа тутуутун утарааччылар бааллар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар Саха сиригэр ядернай тобохтору харайыллар көҥүллэммэт диэн суруллубут, бу докумуонунан эмиэ мэктиэнэлэниэххэ сөп. Мин билэрбинэн, Костромскай, Нижегородскай уобаластарга тутуллуохтаах ыстаансыйалары уопсастыбаннас утарылаһан, нэһилиэнньэ өрө туран, кинилэри «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа дьокутаата өйөөн тутуллубатахтара. Мин быраактыкабар маннык ыстаансыйалар тобохторо ирдэбилгэ эппиэттээбэккэ харайылла сыталларын холобурдара бааллар. Новосибирскай куоракка баар химиичэскэй уонна «Электросталь” диэн массыына оҥорор собуоттар тобохторо киһи дьиксинэр курдук мөлтөхтүк харалла сыталлар.

«Гринпис» санаата

Арассыыйа «Гринпиһин» бэрэстэбиитэлэ Виктория Глущенко Уус Куйгаҕа атомнай ыстаансыйа тутуутугар сыһыаннаан олохтоохтор, уопсастыбанньыктар, «Росатом» корпорация бэрэстэбиитэлэ кыттыылаах аһаҕас истиилэригэр санаатын маннык эттэ:

--Уус Куйгаҕа тутуллар кыра кыамталаах атомнай ыстаансыйа суудунаҕа туттуллар ядернай реактордаах буолар. Мин билэрбинэн, «Арктика» ледоколга РИТМ-200Н реактор турар. Бу ледокол 2020 сылтан үлэлиир. Онон реактор салгыы, уһун кэмҥэ хайдах үлэлиэҕин билбэппит. Реактор ледоходтарга эрэ туһаныллыбыт уопуттаах. Реакторы тымнытар ньыма сирдээҕи ыстаансыйаҕа сөбө суох буолуон сөп.  Ыстаансыйаны 60 сыл үлэлэтэргэ былаанныыллар. Ол кэннэ тулалыыр эйгэҕэ хоромньуну таһаарбат сыалтан хайдах суох оҥороллорун (ликвидация)  туһунан быһаарбатахтар. Маннык атомнай ыстаансыйалары суох оҥоруу 100-чэкэ сыл устата ыытыллар. Ыстаансыйаны суох оҥорууну хайа тэрилтэ ыытарын докумуоҥҥа ыйбатахтар.

Атомнай ыстаансыйа Күчүс сир баайдаах сиригэр тутуллар хайаны-байытар кэмбинээти уонна түөрт бөһүөлэги уотунан хааччыйыахтаах. Оттон 55 МВт кыамта диэн олус улахан. Аҕыйах эбийиэктэри хааччыйарыттан мунаахсыйабын. Өскөтүн ыстаансыйаҕа саахал таҕыстаҕына, тулалыыр эйгэҕэ төһө улахан хоромньу тахсыаҕын, саахал сабыдыалын хайдах суох оҥороллорун туһунан былаан суох. Арассыыйа «Гринпиһэ» ыстаансыйа тутуутун биһирээбэт.

Ил Түмэн дьокутаатын бу боппуруоска санаата

«Төгүрүк остуолга» Ил Түмэн бу боппуруоска позициятын истээри, Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьевы ыҥырбыттар. Кини ыстаансыйа тутуутун биһириирин туһунан биллэрдэ:

--Аан дойдуга килиимэт сылыйыыта буола турдаҕына, эниэргийэнэн хааччыйыы араас көрүҥүн көрдүүллэр. Атомнай эниэргийэ онуоха биир табыгастаах көрүҥүнэн буолар. Тоҕо диэтэххэ, аан дойдуга атомнай эниэргийэ бэйэтин кыаҕын толору дакаастаата. Биллэн турар, мин нэһилиэнньэ дьиксиниитин өйдүүбүн. Ол эрээри, Саха сирэ киэҥ сиринэн тайаан сытар буолан, эниэргийэнэн хааччыллыыга наадыйар. Оччоҕо эрэ экэниэмикэбит сайдыаҕа. Күчүс көмүстээх сир ураты көдьүүстээх буоларынан биллэр. Бу сири баһылыырга кыһалҕалар бааллара. Атомнай ыстаансыйа киирдэҕинэ, үлэ тэтимириэҕэ.

Ыстаансыйа тулалыыр эйгэҕэ хайдах дьайыаҕын үчүгэйдик үөрэтиэххэ уонна дьүүллэһиэххэ наада. Тустаах эспиэртэр, учуонайдар, бырамыысыланнай экологтар ыйааһыннаах тылларын истэр кэрэхсэбиллээх. Уонна сөптөөх сыанабыл оҥорон нэһилиэнньэҕэ тиэрдиэххэ наада. Атомнай ыстаансыйа оҥорон таһаарар эниэргийэтэ үп өттүнэн көрдөххө, быдан чэпчэки.

Утарааччылар бааллар

Саха сирин хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттарын бэрэстэбиитэлэ Аркадий Клепечин утарааччылар ааттарыттан санаатын эттэ:

--Биһиги былырыын ыстаансыйа тутуутун утарар боппуруоһу көтөхпүппүт. Усуйаана олохтоохторо сирдэрин-уоттарын экологиятыгар хоромньулаах буолуоҕа диэн долгуйаллар. Биһиги Ил Түмэҥҥэ, «Росатомҥа» илии баттааһыннаах суруктары ыыппыппыт. Усуйааналар Дьааҥы өрүстэн аһаан-таҥнан олороллор, балыктыыллар. Усуйаанаҕа 7464 киһи билигин олорор. Кинилэр үгэс буолбут олохторун укулаата кэһиллэрэ чуолкай. Дьааҥы өрүс киртийдэҕинэ, балыга суох хаалаллар. Оттон билиҥҥитэ Усуйаана балыктааһыҥҥа биир бастакы кирбиигэ сылдьар. Атомнай ыстаансыйа үлэтин сабыдыала тулалыыр эйгэҕэ олох куттала суох буолбата биллэр.