Экология

ТАСС дааннайынан, Өлүөнэ очуостарыгар уопсайа 10 баһаар баар. Баһаар иэнэ – 23 534 гектар сир. Уот кураанах этиҥнээх ардахтан барар диэн суруйаллар.Икки хонуктааҕыта, ол эбэтэр от ыйын 8 күнүгэр, куйаар ситимигэр теплоходунан сынньана сылдьар дьон устубут видеолара тарҕаммыта. Өлүөнэ очуостарын сиригэр кыһыл уот кытыаста турара, халлаан да, өрүс да ханан баара биллибэт гына бүтүннүү буруонан саба бүрүллүбүт этэ. Бу устуу тарҕанан, Өлүөнэ очуостарыгар улахан баһаардар бааллара биллэн, киэҥ эйгэҕэ аймалҕан таҕыста.

Видео-устууга көстөр уот Чкалов сэлиэнньэтин утары турар Лабыйа базаттан 22 килэмиэтирдээх сиргэ баар. Лабыйа уонна Уус Буотама базалар “дьоҥҥо куттал суоһаабат” диэн сылтаҕыран үлэлии туран бараннар, бэҕэһээ, от ыйын 9 күнүгэр, дьэ тохтообуттар. “Баһаар күүһүрэн, ыксаллаах быһыы-майгы үөскээн, баазалар үлэлэрэ тохтоото. Хаһан үлэлииллэрэ биллибэт” диэн иһитиннэриигэ суруллар.

Санатан эттэххэ, “Өлүөнэ очуостара” Хаҥалас улууһугар баар. 2012 сыллаахха “ЮНЕСКО” нэһилиэстибэтигэр киирбитэ. 2018 сыл атырдьах ыйын 6 күнүттэн Арассыыйа национальнай пааркатын статуһун ылбыта.

 “Өлүөнэ очуостара” национальнай паарка дириэктэригэр, дьокутаат Аркадий Семеновы кытта сибээстэһэ сырыттыбыт. “Баһаарга үлэлии сылдьабын. Киэһэ эрийээриҥ” диэн, халлаан киэһэриитэ бэрт ыксалынан кэпсэтэ түстүбүт.

– Аркадий Анатольевич, национальнай паарка сиригэр баһаар баара маҥнай хаһан биллибитэй?

– Маҥнайгы баһаар бэс ыйын 10-нун эргин турбута. Бу иннинэ түөрт баһаары паарка үлэһиттэрэ, олохтоохтор буолан, бэйэбит күүспүтүнэн умуруорбуппут. Кэлин күүспүт-уохпут эстэн хаалла быһыылаах, онуоха эбии олус куйаас күннэр тураннар, күүстээх тыаллар түһэннэр киэҥ сиринэн тарҕанна. “Верховой” баһаардар тураллар, ол эбэтэр уот тииттэр төбөлөрүнэн көтө сылдьан “сүүрэр”, сири-дойдуну сиир. Билигин биэс араас субъектан көмөлөһөөччүлэр кэлэн үлэлии сылдьаллар. Уопсайа 170-ча киһи уоту кытта охсуһар. Күүстээх үлэ бара турар. Өйүүҥҥэ диэри үс баһаары саба тутар былааннаахпыт. Хаалбыт икки улахан баһаары бары күүспүтүн, кыахпытын түмэн эмиэ сотору кыайдахпытына табыллар.

– Быйыл туохтан маннык улахан баһаардар турдулар дии саныыгыный? Төрүөтэ тугуй?

– Сир-дойду олус куурда-хатта. Биһиэхэ маннык улахан баһаардар турбатахтара төрүт ыраатта. Бэл, кырдьаҕастар сөҕөллөр. Урукку сылларга ыам ыйын саҕаланыытыгар тобукка диэри хаардаах буолара. Быйыл хаар адьас суох этэ. Ыам ыйыттан ардах да сүгүн түһэ илик. Онно эбии кураанах этиҥ, чаҕылҕан түһэр. Тыал эбиилэһэр. Уопсайынан, олус кураан, уустук сайын буолла. 

– Күн бүгүҥҥү туругунан төһө иэннээх сир уокка былдьанна?

– Паарка территориятыгар 23 тыһ. гаа сир умайа турар. Умайда да диэххэ сөп. Итини космостан көрөн анал спутник быһаарар. Биһиги чопчу бачча сир умайда диэн билигин этэр кыахпыт суох. Баһаардар бары ликвидацияланан бүппүттэрин эрэ кэннэ көрөн, ааҕан-суоттаан этиэхпит. Спутник сөпкө суоттуур эрээри, хойуу буруону, буруо салаллар сирин туһаайыытын эмиэ ааҕар. Ол иһин, баҕар, итинтэн кыра иэннээх сир умайбыт буолуон эмиэ сөп.

– Уоту кытта охсуһа сылдьар дьон туох сүрүн кыһалҕалаахтарый?

– Паарка сирэ-дойдута уустугу үөскэтэр. Тиэхиньикэ кыайан сылдьыбат дойдута. Кутаа сирдэр, үрэхтэр... Сатыы сылдьабыт, лаппаахынан үлэлиибит. Кэлин, улааппытын кэннэ, адьас ыксаан тыраактырдары киллэрдибит. 40-ча килэмиэтирдээх сиргэ уоту тохтотор балаһаны оҥордубут. Сүрүн үлэни илиибитинэн оҥоробут.

– Тас дойдуларга сөмөлүөт ыытан “абырыы” олоробут. “Өлүөнэ очуостарыгар” ууну сөмөлүөтүнэн кутар тоҕо сатамматый?

– Ууну үөһэттэн куттара олоробут. Ол улахан көмө буолла. “Өлүөнэ очуостарын” территориятын сирин анныгар тимир урууда сытар. Тимир урууда чаҕылҕан уотун тардар. Пилотнай бырайыак оҥорон, чаҕылҕан уотуттан харыстыыр молниеотвод (вышка) оҥотторуохха диэн этиилээхпин. Салалтаҕа да, форумнарга да этэн көрбүтүм. Сэҥээрээччи сэҥээрэр эрээри, хамсааһын тахсыбат.

– Федеральнай бүддьүөттэн Национальнай паарка баһаарын умуруорарга төһө үп көрүлүннэ?

– Паарка сиригэр бүтэһигин 2016 сыллаахха баһаардар тура сылдьыбыттара. Онно федеральнай бүддьүөттэн 60 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Билигин ити ороскуоту икки төгүл куоһаран, элбэҕи бараан олоробут.

– Аркадий Анатольевич, уоту умуруорарга бэйэҥ сылдьыһаҕыҥ дуо?

– Сылдьаһан бөҕө буоллаҕа. Сирим-дойдум умайарын хайдах көрөн баран олоруохпунуй? Баһаарга бэйэтигэр сылдьан, иһиттэн көрөн-билэн дьаһайарым ордук. Бириэмэ буллум да, барабын. Пааркам үлэһиттэригэр, уолаттарбар, баһаарга үлэлии сылдьар дьоҥҥо өйөбүл наада. Бу маннык куйааска ыйы быһа уоту кытта охсуһар, буруонан тыынар, сынньалаҥы билбэккэ күүстээх үлэҕэ сылдьар, биллэн турар, ыарахан. Уолаттарым маладьыастаатылар. Маҥнайгы баһаардар туруохтарыттан  тохтообокко үлэлии сылдьаллар.

Уот тарҕаммыт сирэ киэҥэ бэрт эбит. Өссө күүстээх миэрэлэр, дьаһаллар наадалар. “Өлүөнэ очуостарын” курдук Ытык сирбитин көрдөрөн туран уокка былдьатарбыт, айылҕатын күлгэ-көмөргө кубулутарбыт кыһыыта бэрт буолбатах дуо?!