Доруобуйа

Дьокуускай куорат 1-кы №-дээх поликлиникатын ыарыыны сэрэтэр салаатын сэбиэдиссэйэ Ефросинья Дьячковская куртах, үөс ыарыыларыттан уонна тымныыттан сэрэхтээх буоларга бу курдук сүбэлиир.
“Бырааһынньык бырааһынньыгынан, доруобуйаны харыстыахха наада”, -- диир Ефросинья Михайловна.
Быйылгы бырааһынньыкпытын арыый атыннык ылар буоллубут. Коронавирус ыарыыта туран, пандемия биллэриллэн, дьиэҕэ бэлиэтиир ордук. “Саҥа дьыл – дьиэ кэргэн бырааһынньыга. Ол да буоллар, урукку үгэһинэн дьон үгүстүк ыалдьыттаһар, чугас дьонугар бэлэх ылаары маҕаһыыннарга сылдьар. Аһын атыылаһар. Быйыл мантан туттунар наада. Чугас дьоҥҥутун кытта дьиэҕитигэр ыларгыт ордук. Дьон-сэргэ мустар сиригэр сылдьыбат буола сатааҥ. Биллэн турар, дьиэҕэ хатанан баран олоруҥ диэбэппин. Халыҥнык таҥнан салгыҥҥа дьаарбайыҥ, курант тыаһын кэнниттэн болуоссакка да баран хаамсыаххытын сөп, бэйэ-бэйэттэн ыраах сылдьан”, -- диир быраас.
Биллэрин курдук, бырааһынньык остуола хотойорунан ас буоларыгар дьулуһабыт. Ол эрээри, бу үгэстэн эмиэ арыый туоруур уолдьаспыт. “Сорох дьон күнү быһа аһаабакка сылдьан баран, дьэ бырааһынньык остуолугар олороот симинэллэр. Бу соччото суох. Кыралаан аһыы сылдьар наада. Оччоҕо киэһэ наһаа элбэҕи аһаабаккын. Майонезтаах салааты аҕыйата сатааҥ, ол оннугар элбэх оҕуруот аһыттан, күөх үүнээйилэртэн салааттары оҥоруҥ. Ол эрээри, эттээх уонна саҕынньахтаах селедка салааттара суох сатаммат буоллахха, хас да күн халадыынньыкка харалларын курдук элбэҕи оҥорумаҥ. Биир аһааһыҥҥа бүтэрин курдук дьоҕустук бэлэмнээҥ. Тоҕо диэтэххэ, бу салааттар киһи куртаҕар наһаа ыарахаттар уонна хонон турдахтарына сэрэхтээх буолуохтарын сөп”, -- диэн Ефросинья Михайловна сүбэлиир.
Хроническай ноор, үөс ыарыылаахтар аһыахтарын иннинэ фермент эмин иһэллэрэ үчүгэй. Холобур, “Мезим-форте”, “Панкреатин”. Оччоҕо сыалаах-арыылаах астар ис уорганнарыгар охсуулара дьоҕус буолуо. “Аһаат даҕаны, тот искэ сытынан кэбиһимэҥ, 2-3 чаас аа-дьуо хаама түһүҥ, хамсаныҥ. Аһыы-аһыы сыттахха, ис тэһэҕэһэ (грыжа) үөскүүр кутталланар. Эргэрбит аһылыгы аһаан сүүһүрбүт киһи элбэх ууну иһэн ырастаныахтаах. Өскөтүн температурата таҕыстаҕына, суһал көмөнү ыҥырыан наада”, -- диэн кини сэрэтэр.
Бырааһынньык остуолугар уохтаах утаҕы уурар дьоҥҥо сүбэ быһыытынан этэр: “Биир-икки бакаалынан сөп буолар ордук. Арыгыны иһэ-иһэ сыалаах-арыылаах аһы аһаабыт киһи сарсыныгар хаанын баттааһына үрдүөн, нооругар охсуон сөп. Онон муорус, быыппах, от чэйи иһэр табыгастаах”.
Саҥа сылга 10-ча күннээх сынньалаҥ күүтэр. Ону хааман-сиимэн, эрчиллэн атаарыҥ диир быраас. Ол эрээри, билигин таһырдьа аам-даам тымныылар тураллар. Тымныыттан хайдах харыстанар туһунан кини сиһилии сүбэлээтэ.
Саха кыһына чараас таҥаһы бырастыы гыммат
Олус тымныы күннэр-дьыллар тураллар. Бу манан тымныыбыт бүтэн хаалыа суоҕа. Мин көрдөхпүнэ, ордук эдэр дьон олус чараастык таҥналлар, доруобуйаларыгар көтүмэхтик сыһыаннаһаллар. Ефросинья Михайловна тымныыга чараастык таҥныы содулун туһунан манныгы кэпсээтэ:

-Бастатан туран, төбө тоҥуутугар тохтуом этэ. Киһи төбөтүн бүрүөһүнэ киһи этин ньууруттан 10 % ылар. Тымныыга чараас бэргэһэнэн сылдьан, эт-хаан сылааһын барытын төбөбүт нөҥүө таһаарабыт. Ол түмүгэр эт-хаан бүтүннүүтэ тымныйар уонна киһи иммунитетыгар охсор. Организм ыарыыларга утарылаһар күүһэ мөлтөөн, вирустары хаба сылдьар буолар. Оннооҕор кэбэҕэстик менингит ыарыытыгар ылларыахха сөп. Сылаас дьиэттэн чараас бэргэһэнэн тахсыбыт киһи сылаас уонна тымныы температура охсуһууларыгар түбэһэр. Ол түмүгэр мэйии тымырдара бобута туталлар. Тымныыттан аан маҥнай киһи кулгаахтара ыалдьаллар, отиттыахтарын сөп. Киһи кулгааҕар саамай кыра уҥуохтар бааллар. Өскөтүн бу уҥуохтар тымныыттан наар иһэр буоллахтарына, сымныыллар уонна киһи истибэт буолар. Итиэннэ мэйии тымырдарын бобута тутуута истэр ньиэрбэлэргэ дьайар, ол түмүгэр кулгааҕыҥ куугунаан тыаһыыр уонна мөлтөхтүк истэр буолар.

Маны таһынан төбөнү тымнытыы мурун ньиэрбэлэригэр эмиэ охсуулаах – гайморитынан ыалдьаллар.
 Атахтара наар тоҥор дьон араас ыарыынан барытынан ыалдьаллар. Кутталлааҕынан бүөр ыарыыта буолар. Атаҕа тоҥмут киһи күөмэйэ ыалдьар, ириҥэлэнэр (ангина). Ангина — олус уодаһыннаах ыарыы. Инфекция атын уорганнарга киирэн, гломерулонефрикка кубулуйуон сөп. Ол түмүгэр киһи бүөрэ аккаастыыр. Маны таһынан ангина сүрэххэ эмиэ охсуон сөп. Оттон сүһүөхтэргэ дьайыытын туһунан этэ да барыллыбат – ревматизм, артрит үөскүөхтэрин сөп.
Сэбиэскэй кэм саҕана дьон сылаастык таҥналларын судаарыстыба таһымыгар хонтуруоллууллара. Билигин эмиэ бу дьаһалы олоххо киллэрэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Урут төһө да бары биир интэринээт оҕолорун курдук таҥныбыппыт иһин, сылаастык таҥнан доруобуйабытын харыстыырбыт. 1990-с сыллартан ким муоданы сырсан, ким үбэ тиийэринэн таҥнар буолбуттара. Холобур, халыҥ кроссовкалары кыһыҥҥы тымныыны тулуйаллар диэн рекламалыыллар. Ол гынан баран, соҕурууттан кэлбит кроссовкалар, бачыыҥкалар, баайыы бэргэһэлэр, синтепон кууркалар биһи кыһыммытыгар сөбө суохтар. Бу курдук кроссовканан, баайыы бэргэһэнэн 40-50 кыраадыс тымныыга 5 мүнүүтэттэн уһуннук сылдьыбыт киһи организмыгар улахан охсууну ылар.
Киһи эрэ барыта таба тыһа этэрбэһи, саҕынньаҕы атыылаһар кыаҕа суоҕун өйдүүбүн. Ол гынан баран, доруобай буолар туһугар, туох кыалларынан, сылаастык таҥна сатааҥ. Саамса этэрбэһи сылаас наскылаан кэтиэххэ сөп. Итиэннэ биири сүбэлиэхпин баҕарабын. Тымныыга синтетическай таҥаһы кэтимэҥ. Киһи көлөһүннүрэр, ол кэннэ түргэнник тымныйар. Холуопак таҥас таһынан түү таҥас кэтэр буоллахха, сылааһы харыстыыгын.

Саҥа дьыл үүнэр түүнэ сылга биирдэ кэлэр диэн баран доруобуйаны умнар табыллыбат. Чэгиэн буоларбыт бэйэбититтэн тутулуктаах. Онон бырааһынньыгы ис уорганнарга охсуута суох да бэлиэтиэххэ сөп. Киһи сүргэтэ көтөҕүллүүлээх эрэ буолуон наада.