Доруобуйа

Сарсыарда тураат, түннүкпүтүн арыйан көрөбүт, күөх халлаан, көмүс күн көстөр буоллаҕына үөрэбит, сүргэбит көтөҕүллэр. Ол эрээри, кылгас сайыммытыгар итинник күннэр сэдэхтик буолаллар. Сахабыт сирин баай хара тыата күүдэпчилэнэр, куруҥҥа кубулуйар...

Мааска да абыраабат

Ыраас чэбдик салгын оннугар буруонан тыыныы киһи доруобуйатыгар охсуулаах буолара чуолкай.

Биһиги тустаах исписэлиистэн буруо киһи доруобуйатыгар буортутун туһунан ыйыттыбыт. Дьокуускай куорат 1-кы №-дээх поликлиникатын ыарыыны сэрэтэр салаатын сэбиэдиссэйэ Ефросинья Дьячковская буруоттан хайдах харыстанарга бу курдук сүбэлэри биэрэр:

--Буруо ордук оҕолорго, кырдьаҕастарга уонна сүрэх, тыҥа ыарыылаах дьоҥҥо кутталлаах. Чуолаан бронхиттаах, астмалаах уонна эмфиземалаах киһиэхэ уодаһыннаах буолар. Буруоттан сылтаан киһи аҕылыыр, тыына хаайтарыан сөп. Мэлдьи буруонан тыыннахха, утуйар ууҥ көтүөн, төбөҥ ыалдьыан уонна сөтөл араҕан быстыбакка эрэйдиэн сөп. Буруоттан киһи хараҕын, муннун уонна күөмэйин салыҥнаах бүрүөтэ иһэр, ол онтон сылтаан иммунитета түһэр. Уһун кэмҥэ буруо сатыылаабыт кэмигэр сүрэх уонна тыынар уорганнар ыарыыларыттан суорума суолланыы элбиир.

Билигин “буруоҕа мэдиссиинискэй мааска эбэтэр респиратор кэтиҥ” диэн сүбэлииллэр. Ол эрээри мааска даҕаны буруоттан быһаабат.

Оччотугар буруоттан хайдах харыстаныахха?

Билигин элбэх сиргэ ойуур баһаара умайар. Онон нэһилиэнньэлээх пууну буруо хаһан бүрүйэрэ тыалтан тутулуктанар. Холобур, умайан күүдэпчилэнэ турар тайҕа диэкиттэн тыал үрдэ да, нэһилиэнньэлээх пууну хойуу буруо сабардыыр. Оччоҕо киһи хараҕа аһыйар, тыынарга мэһэйдиир. Билигин оннук балаһыанньа Мииринэйгэ бүрүүкээбит дииллэр. Олохтоохтор олус эрэйи көрбүттэрин туһунан биллэрэллэр. Ол курдук, олус хойуу буруо сабардаатаҕына, улахан наадата суох буоллаххытына, уулуссаҕа тахсымаҥ, дьиэҕит түннүгүн арыйымаҥ, бордууһуналаргытын сабыҥ.

Өскөтүн сатанар буоллаҕына, баһаара суох сиргэ уһун кэмҥэ олоро барыҥ. Холобур, сайыҥҥа кэмҥэ. Оттон айанныыр кыаххыт суох буоллаҕына, бу быраабылалары тутуһуҥ:

--  Эти-хааны ноҕоруускалаамаҥ, табахтаамаҥ, доруобуйаҕытын кэтэнэ сылдьыҥ.

--  Дьиэҕитигэр эбэтэр, үлэлиир буоллаххытына, хонтуораҕа олорор хоскутугар салгыны сиигирдэ сылдьыҥ. Билигин салгыны сиигирдэргэ аналлаах аппарааттар атыыга бааллар. Өскөтүн оннук аппарааты сатаан атыылаһар кыаххыт суох буоллаҕына, сииктээх соттордору хоско ыйааҥ, уулаах иһиттэри муннуктарынан уурталааҥ уонна пульверизаторынан ууну ыһаталааҥ.

 --  Өссө биир үтүө сүбэнэн буолар – ууну иһэргитин умнумаҥ. Ыраас уу киһи этин-сиинин ыраастыыр. Сууккаҕа 2 лиитэрэҕэ диэри иһэргэ сүбэлииллэр. Өскөтүн буруону кытта буортулаах эттиктэри тыыммыт буоллаххына, ыраас ууну иһэн, куһаҕан дьайыытын мөлтөтүөххэ сөп. Күөх чэйи иһиэххитин сөп. Күөх чэйгэ антиоксиданты бааллар.

Сэрэтэр миэрэлэр

Буруоттан сылтаан дьон дьарҕа ыарыыта көбөрүн уонна атын ыарыыларга кубулуйбатын туһуттан сэрэтэр миэрэлэри тутуһарга сүбэлииллэр.

-- Сарсыарда эрдэ, үгэс курдук, буруо саамай хойдор кэмэ. Ити бириэмэҕэ дьиэҕэ олоруҥ.

-- Олус итии күҥҥэ, эбиитин буруо сатыылаабыт буоллаҕына, таһырдьа сылдьыбат буола сатааҥ.

-- Өскөтүн туох эрэ наадаҕа барар-кэлэр соруктаах буоллаххытына, тыҥа, сүрэх ыарыылаахтар, аллергиялаахтар эмкитин булгуччу уктан сылдьыҥ.

-- Буруолаах кэмҥэ түннүктэри арыйымаҥ, ордук сарсыарда эрдэ уонна түүн.

-- Дьиэҕитигэр уонна үлэлиир сиргитигэр салгыны ыраастыыр кондиционеры туруоруҥ.

-- Буруо хойуннаҕына, түннүктэри уонна бордууһуналары сииктээх өрбөхтөрүнэн сабыҥ. Бу өрбөхтөрү сотору-сотору сайҕаан баран, төттөрү ыйааҥ.

-- Буруо хойдубут кэмигэр дьиэ салгына төһө кыалларынан сииктээх буолуохтаах. Дьиэҕитин ыраас уунан сууйа-сото сылдьыҥ, нууччаллыы эттэххэ, «влажнай уборка» оҥоруҥ.

-- Сорох тэрилтэлэргэ үлэ кэмин кылгаталлар. Оннук дьаһаныы олус сөп. Ордук ыарахан үлэҕэ сылдьар дьоҥҥо баһаар турбут кэмигэр усулуобуйа оҥоруохтаахтар, үлэлиир кэмнэрин кыччатан, сынньалаҥнарын кэмин уһатан.

-- Оҕолор уонна оҕо күүтэр дьахталлар өр кэмҥэ таһырдьа сылдьыбаттара ордук. Оҕолор оонньуур баҕалара өтөн, буруоҕа сүүрэн-көтөн, тыынар уорганнарын ноҕоруускалыыллар.

-- Оттон өҕө күүтэр дьахтар өр кэм буруонан тыыннаҕына, ийэ тыыммыт салгынын кытта киирбит куһаҕан эттик сүрэҕин анныгар илдьэ сылдьар оҕотугар дьайыан сөп.

-- Баһаардаах кэмҥэ куһаҕан дьаллыктаах дьон эмсэҕэлиэхтэрин сөп. Ол курдук, аһыы утахтары испэт буола сатааҥ. Маныаха киһи этигэр-сиинигэр улахан охсуулаах буолар – буруо буортулаах этиктэрин таһынан, аһыы утах дьаата киһи уорганнарын сүһүрдэллэр.

-- Киһи тыынарыгар мэһэйдэтэр буоллаҕына, мааска кэтиэн наада. Мааскатын кэмиттэн кэмигэр сиигирдиэхтээх.

-- Маннык кэмҥэ аһыыр аһылыкпыт эмиэ улахан оруоллаах. Сыалаах-арыылаах астартан аккаастанар ордук. Түргэнник иҥэр, битэмииннэринэн уонна минералларынан баай астары аһыырга кыһаллыҥ. Күөх сайын сибиэһэй оҕуруот аһа уонна фрукта хото атыыланар кэмэ. Арыылаах, «ыарахан» астан аккаастанан, оҕуруот аһын элбэхтэ сиэҥ.

-- Итии сатыылаабыт уонна буруо бүрүйбүт күннэригэр киһи тиритэр. Көлөһүнүн кытары туһалаах минеральнай веществолар тахсаллар. Онон минеральнай ууну эбэтэр кыратык туустаах ууну иһэргэ сүбэлииллэр. Улахан сыата-арыыта суох үүтү, суораты иһэр эмиэ туһалыаҕа. Оттон гаастаах утахтартан аккаастаныҥ.

-- Киһи этэ-хаана буортулаах эттиктэри утарылаһарыгар иммунитета күүстээх буолуохтаах. Оттон иммунитеты үчүгэй туһалаах астары аһаан бөҕөргөтөрбүт таһынан, поливитаминнарынан эмиэ тупсарыахпытын сөп. Быраас сүбэлээбит араас поливитаминнарын иһэ сылдьыҥ.

-- Куйаас уонна буруолаах кэмҥэ киһи тугу таҥна сылдьара эмиэ суолталаах. Синтетика таҥас киһи этин-сиинин тууйар. Онон төһө кыалларынан натуральнай матырыйаалтан ыга туппат таҥаһы кэтиҥ.

-- Буруоттан олус эрэйи көрөр киһи уунан этин чэбдигирдэн, арыый уоскуйуон сөп. Ол курдук, күҥҥэ хастан да дуустанар үчүгэй.

-- Өссө биир туһалаах сүбэнэн буолар -- таһырдьаттан киирдигит да, муннугутун, күөмэйгитин сайҕааҥ.

-- Билигин куоракка уонна улахан нэһилиэнньэлээх пууҥҥа хайдах хартыынаны көрөбүтүй? Ыраас салгыммытын буруо буортулуурун таһынан, онно массыыналар таһаарар гаастара эбиллэр. Онон онто да суох уустук балаһыанньаны күүрдүбэт туһуттан, бу кэмҥэ бэйэ массыынатынан төһө кыалларынан аҕыйахта сылдьа сатааҥ.

-- Быраастар сүбэлииллэр – өскөтүн киһи тулуйбат буруота түстэҕинэ (киһи тыынарыгар олус уустук, хараххын тута аһытар буоллаҕына), тугу барытын хаалларан туран, ол сиртэн арыый ыраас салгыннаах сиргэ барыҥ. Ордук оҕолору уонна кырдьаҕас дьону оннук сиртэн таһаарар ордук. Киһи доруобуйата туохтааҕар да күндү, харыстанар ордук.

-- Сүрэх-тымыр ыарыылаахтар күҥҥэ иккитэ хааннарын баттааһыннарын кээмэйдииллэрэ наада. Эмтэрин көтүппэккэ иһиэхтээхтэр. Өскөтүн хаан баттааһына олох түспэт буоллаҕына, түргэнник бырааска көрдөрүөхтээх.

-- Быраас суруйан биэрбит эмин ханна да айаннаабыттарын иһин илдьэ сылдьыахтаахтар.

                                                                         ***

Ойуур баһаардарын буруота, тыал үрэриттэн көрөн, кэмиттэн кэмигэр нэһилиэнньэлээх пууннары сабардыыр. Өскөтүн бу сүбэлэри тутустаххытына, буруо аҕалар буортута олус охсуута суох буолуоҕа.