Тутуу

– Аан дойдуга аҕыйах этээстээх олорор дьиэлэри бырайыактааһын уонна тутуу уопута көрдөрөрүнэн, көннөрү дьиэтээҕэр эниэргийэни 30-50 бырыһыанынан аҕыйаҕы туһанар дьиэлэр «энергоэффективнэй»-инэн ааҕыллаллар, – диир Алексей Егорович. – Быраабыла курдук, оттугу туһаныыны үс хайысханан намтатыллар: дьиэ эркинэ тастан тымныыны киллэрбэт кыаҕын үрдэтиинэн, ис өттүттэн салгыны кытта итиини сүтэриитин намтатыынан, итиэннэ тулалыыр эйгэ эниэргийэтин туһаныынан. Биһиги Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар эниэргийэни туһаныыны кыччатар үс сүрүн ньыманы аан маҥнай Аппааныга үс кэтэх дьиэни пенобетонунан кутан тутарбытыгар туттубуппут.

Бастатан, «сылаас муоста» көдьүүһүн хааччыйыы. Лиэнтэлии бетон эбэтэр билиитэ тимир-бетон акылааттары туһанан, дьиэ турарын тухары сир тоҥо ирбэтин ситиһиллиэхтээх. Акылааты түһэриэх иннинэ таастаах кумаҕы кутан чиҥэтиллэр. «Сылаас муоста» көдьүүһэ тымныыны өтүппэт дьиэ аннынааҕы чиҥ буор (кумах) сылааһын уонна ис салгын хамсааһыннарыттан үөскүүр.

Иккиһинэн, дьиэ чэпчэки, ол эрээри ньыгыл таас дьиэҕэ дьүөрэлэһэрдии,  сылааһы харыстыыр инниттэн («итиини мунньунуу» көдьүүһэ) итиини иһирдьэ тэйитэр буолуохтаах, итиэннэ дьиэ эркинин араас матырыйаалларынан икки хос хаттыгастаан, эниэргийэни туһанарын намтатыллыахтаах, онуоха тас хаттыгаһа итиини аһарбат матырыйаалтан тутуллуохтаах, ис өттө итиини биэрэр, тэйитэр матырыйаалтан (мас, керамзитобетон, арболит, пенобетон, газобетон) оҥоһуллуохтаах.

Үсүһүнэн, итиинэн уонна сылаас уунан хааччыйыы ситимнэригэр күн коллекторын туһаныыны көрбүппүт.

 Дьиэ аннынааҕы сир ирбэт тоҥун харыстыыр туһуттан, ордук чуолаан кэтэх олорор дьиэни тутууга муоста аннынан таһыттан салгылатыллар гына лиэнтэлии тимир-бетон акылааты элбэхтик туһаналлар. Ол эрээри, маннык акылааттаах уонна атахха түһэриллибит дьиэлэргэ муоста аннынан тымныы салгын киирбэт гына кыайан хайбаттан үксүгэр сөрүүн буолар.

Биһиги «сылаас муосталаах» кэтэх дьиэни тутууга эрдэ туһаммыт, тургуппут үөрүйэхпитин аахсан,  ирбэт тоҥҥо аналлаах акылаат тупсарыллыбыт көрүҥүн түһэрбиппит. Лиэнтэ акылаат ис өттүнээҕи сиригэр испиэскэни кытта булкуллубут мас көөбүлүн кутуллар (эбэтэр 10 см итэҕэһэ суох халыҥнаах пенополистирол тэлгэтиллэр). Онтон көөбүл араҥа үрдүгэр буору (кумаҕы) бетон акылаат үөһээ өттүгэр тиийиэр диэри кутан чиҥэтиллэр уонна бетон акылаат үөһээ олоҕун сабардыы икки хос рубероидынан (туолунан) бүрүйүллэр. Ону баттата 18 х 18 см буруус мастарынан баалкы түһэриллэр. Онтон тыырдарыллыбыт буруустарынан «ыраас» муоста ууруллар. Муоста аннынан оччоҕуна салгын оонньуур буолар.

Дьыл оройугар — кыһын саамай тымныйар кэмигэр, ахсынньы-тохсунньу ыйдарга, дьиэ температуратын туруору кээмэйдээһин муоста таһымынан уонна муостаттан 1,5 м үрдүккэ сылаас баара-суоҕа 2 кыраадыс арыттаһарын көрдөрбүтэ. Оттон олорор хосторго орто температура 22-24 кыраадыс итии бигэтик тутуллар. Дьиэ былаанын ортотунан муоста анныгар туруоруллубут скважинаҕа буор температурата сир ириэнэҕэ ыраас муоста таһымыттан 1,3-1,5 м дириҥҥэ баарын көрдөрөр.

Онон, дьиэ анныгар мунньуллубут сылаас салгын муоста тымныйбатын хааччыйар эбит диэн түмүккэ кэлэбит. Атахха түһэриллибит эбэтэр салгылатыллар лиэнтэ акылааттаах дьиэлэргэ манныгы ситиһэр уустук.

Саха сирин тыйыс килиимэтигэр каркас конструкциялаах дьиэ эркинин тутарга эниэргийэни көдьүүстээхтик туһаныы уһуллар опалубка иһигэр пенополистирол билиитэни уонна монолит пенобетону дьүөрэлээн кутуунан ситиһиллэр.

Мас каркастаах дьиэлэргэ D250-300 ньыгыл монолит пенобетону туһаныы технологиятын чочуйан киллэрдибит. Каркаһыгар 4 см халыҥнаах тиит кырыыламмыт хаптаһын туттуллар. Бу конструкцияҕа СМЛ-тан уһуллубат опалубка туһаныллар буолан, дьиэ эркинэ таһыттан түргэнник эпсиэйдэниллэринэн ордуктаах.

Бу ыйыллар технологиянан дьиэни тутуу сүрүн түһүмэхтэрэ манныктар: акылааты түһэрии, дьиэ олоҕор уу-хаар киирбэт гына оҥоруу уонна буруустарын баайыы, каркаһын хаптаһыннары саайан тутан таһаарыы, каркаһы тас өттүттэн тилэри СМЛ-нан эпсиэйдээһин, каркаска пенополистирол билиитэлэри саайыы, ис өттүттэн эпсиэйдээһин, дьиэ устатын тухары монолит пенобетону түһүмэхтэринэн кутуу (биир кутууга 60 см үрдүө суохтаах), үрдүн бүрүйүү уонна кырыыһатын тутуу, муостатын оҥоруу, дьиэ эркинин уонна үрдүн сыбааһын, кырааскалааһын.

Дьиэни эбии ититэргэ уонна сылаас уунан хааччынарга биһиги күн батареятын элбэх көрүҥүттэн вакуумнай күн коллектордарын талбыппыт. Экспериментальнай дьиэлэргэ үс комплегы туруорбуппут, олортон хас биирдиилэрэ 9 кВт кыамталаах 30 вакуумнай трубкаттан турар. Саха сирин килиимэтэ ирбэт тоҥун уонна тымныытын таһынан сырдыга элбэҕинэн биллэр. Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт чинчийии көрдөрбүтүнэн, вакуумнай трубкалаах күн коллектора Саха сирин киин өттүгэр сылы эргиччи, ол эбэтэр эбии оттук быһыытынан 5 ый (кулун тутар, муус устар, ыам ыйа, балаҕан ыйа уонна алтынньы) уонна ууну сылытарга 4 ый (ыам ыйа, бэс ыйа, от ыйа, атырдьах ыйа) туһаныллыан сөп. Оччоҕуна оттукка уонна итии уунан хааччыйыыга эниэргийэ сылга 30 бырыһыаҥҥа тиийэ кэмчилэниэхтээх.

Аппааны экспериментальнай дьиэтин иэнэ 98 кв. миэтэрэҕэ тэҥнэһэр. Дьиэлэр үһүөн толору хааччыллыылаахтар, сылааһы уонна электрэниэргийэни кэмчилиир прибордарынан сэбилэниилээхтэр итиэннэ сөбүгэр сыаналаах тупсаҕай дьиэ ахсааныгар киирэллэр. Тыа сирин ыаллара маннык дьиэлэннэхтэринэ, олохторо-дьаһахтара чэпчиирэ, күннээҕи кыһалҕалара кыччыыра, дохуоттара кэмчилэнэрэ көстөн турар.