Тутуу

Сэбиэскэй былаас кэмиттэн тутааччы идэтэ бүтүн Арассыыйа үрдүнэн судаарыс­тыбаннай таһымнаах ураты убаастабылга сылдьар. Тутааччылар тустарынан анаан-минээн киинэ усталлар, хаһыакка суруйаллар. Олоххо киирбит үгэс быһыытынан, идэлээх бырааһынньыккытынан – Тутааччы күнүнэн – истиҥник эҕэрдэлиибит!

Ыспыраапка

Тутуу салаатын үлэһиттэрин күнэ ССРС Үрдүкү Сэбиэтин «Тутааччы күнүн бэлиэтиир туһунан» уурааҕынан бигэргэтиллэн, 1955 сыл балаҕан ыйын 6 күнүттэн тэриллибитэ уонна аан бастаан 1956 с. атырдьах ыйын 12 күнүгэр бэлиэтэммитэ. Билигин дойду үрдүнэн атырдьах ыйын иккис өрөбүлүгэр түбэһэр. Бу күн төрүт үгэскэ киирбитинэн, былаас уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах үөрүүлээх мунньах уонна наҕараадалааһын тэрээһиннэрэ ыытыллаллар. Сыл ахсын оскуолаттан уонна балыыһаттан, муостаҕа уонна олорор дьиэҕэ тиийэ саҥа эбийиэктэр туттуллан, үлэҕэ киирэллэр.

Сайдыыны сылларынан сырдаттахха

 1936 сыл муус устар 9 күнүгэр Саха АССР Норуодунай хамыһаардарын сэбиэтин 280-с №-дээх быһаарыытынан, бастакы тутааччылары түмпүт «Якутстрой» тутуу-бэдэрээтчит треһа тэриллибитэ.

1936-1945 сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ тутуу үлэтэ саҕаламмытынан ааҕыллар – ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар аан маҥнайгы таас дьиэлэри туппуттара.

Билигин Дьокуускай куоракка саамай эргэ мас дьиэлэр XIX үйэтээҕилэр. Оччо саастаахтар эрэ ордон тураллар. Ол курдук, былыргы тутуулартан 1824 сыллаах «Соляная лавка» уонна өссө биир бэртээхэй «Кружало» эргиэн эрээттэрэ сөргүтүллэн тутуллан, историческай суолталаах пааматынньык быһыытынан харыстаналлар.

Башмактаах сыбаайаҕа тутуллубут бастакы дьиэ – Дьокуускайдааҕы киин электростанция дьиэтэ. Ол тула «рабочай городок» диэнинэн норуокка биллэр үлэһиттэр бөһүөлэктэрэ тутуллубута.

1937-1939 сс. Дьокуускай куорат саҥа генеральнай былаана оҥоһуллан, күн бүгүҥҥэ диэри тутуу схемата онно олоҕурар.

1941-1943 сс. өстүөкүлэ, кирпииччэ, килиэп суобуоттара, о.д.а. баар буолбуттара.

1941 с. Нуучча тыйаатырын мас дьиэтэ аа­нын арыйбыта. Дьокуускай мас куората сыыйа таас куоракка кубулуйар, олорор дьиэ­ни үлэҕэ киллэрии тэтимэ түргэтиир, саҥа уулуссалар тэнийэллэр, тырааныспар схемата сайдар, социальнай- култуурунай, үөрэх уонна оҥорон таһаарар аналлаах эбийиэк­тэр ахсааннара биллэ улаатар. Бэйэҕит да көрүҥ – билигин биһигини тулалыыр эйгэбит барыта тутааччылар оҥоһуулара.

Тирээбит сүрүн кыһалҕа

Тутааччы эйгэтигэр кыһалҕа үгүс. Билигин тутуу матырыйаалын сыаната күүскэ үрдээбитин дьон бары кэпсиир. Бөдөҥ хампаан­ньаларга чопчу тимир сыаната үрдээбитэ ороскуоттарыгар охсубут.

Ил Дархан Айсен Николаев этиитинэн, сыана үрдээһинин тохтотор сыалтан, суолталаах быһаарыылар ылыллыахтара.

– Бу уустук дьыала. Олоххо киириэхтээх үгүс баараҕай бырайыактарга ыарахаттар баалларын көрөбүн. Ону сэргэ тулаайах уонна көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолорго дьиэ тутуутугар кэккэ ыйытыылар үөскүүллэр. Өрөспүүбүлүкэ бу ураты суолталаах, эппиэттээх салаатыгар үүммүт күчүмэҕэйдэри кэбэҕэстик туоруурга бары бииргэ түмсэн быһаарыахпыт диэн эрэнэбин, – диэн Саха сирин аҕа баһылыга бэлиэтиир. 

Итинтэн сидиптээн, салгыы социальнай уонна олох-дьаhах эйгэтигэр сыhыаннаах тутуу матырыйаалын сыаната тоҕо үрдээбитин, дьыалата ханна тиийбитин ырытыах.

Оҥорон таһаарааччылар бүтэһик дааннайдарынан, тутуу матырыйаалын сыаната кэнники кэмҥэ уонунан, сорох сиринэн сүүһүнэн бырыһыан үрдээтэ. Маннык дьүөрэлии сыаналааһыны Киин баан эмиэ суруйар. Киин баан бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Заботкин этэринэн, маннык көстүү Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойду үрдүнэн буола турар. Кини 2020 сыллааҕы экэниэмикэҕэ тахсыбыт кириисиһи түргэнник чөлүгэр түһэриини кытта сибээстиир. Киин баан баһылыга Эльвира Набиуллина тоһоҕолоон эбэн биэрэринэн, тутуу матырыйаалын сыаната үрдээһинэ кэтэх дьиэ, кыбартыыра сыанатын үрдээһинигэр сабыдыаллыыр. Тутааччы атыылыыр, өҥө оҥорор сыанатын уларытарыгар тиэрдэр.

Статистика сыыппаратынан, быйылгы сыл саҕаланыаҕыттан, сыана  метал­лочерепицаҕа 21,6%, быһыллыбыт хаптаһыҥҥа 15,5‰ үрдээбит. Ону таһынан еврошифер, рубероид, кыһыл кирпииччэ уонна түннүк тааһын сыаналара эмиэ үүнэ-тэһиинэ суох өрө барбыттар.

 –Атырдьах ыйын бүтүүтүгэр диэри сыана үрдээһинэ салҕанар, ол кэннэ тутуу матырыйаалыгар сыана түһүө, – диир статс-сэкирэтээр, РФ Бырамыысыланнаска уонна атыыга-эргиэҥҥэ министиэристибэтин миниистирин солбуйааччы Виктор Евтухов.

Сыана түһүө дии санаабаппыт...

Дьокуускайга, улуустарга, нэһилиэктэргэ тутуу матырыйаалын сыаната төһө буолбутун билээри, тутааччыларга эрийэ сырыттыбыт.

«Тутуу Саха» ХЭУо хампаанньаҕа бала­һыанньа уустугун туһунан иһитиннэрдилэр:

– Уопсайынан, сыана үрдээһинин бары тутааччылар биирдик быһаарыахтара: пандемия, девальвация, сир баайын хостооһунугар нолуогу үрдэтии, тутуу матырыйаалын тиэрдиигэ бытаарыы, оробуочай тутааччылар тиийбэттэрэ – бу барыта маассабай иһитиннэрии сириэстибэлэригэр сырдатыллар. Биһиги санаабытыгар, бу үөһэттэн оҥоһуллубут балаһыанньа – тас дойдуттан табаары киллэрии иһин төлөбүр үрдээһинэ. «Дойду монополистарын өйүүр кыахпыт суох» диэни сокуон таһымыгар өйдүөххэ наа­да. Сыана үрдээһинин былырыын ахсынньы 16 күнүгэр дойду миниистирдэрин иһинэн Уопсастыбаннай сэбиэтин мунньаҕар  билиммиттэрэ. Тутуу матырыйаалын сыаната эрэгийиэн индексациятын икки төгүл куоһарар. Ону тэҥэ, мунньахха смета сыанатыгар коронавирус тарҕаныытын утары дьаһаллары киллэрэргэ мэктиэ ылыллыбыта. Кылгастык эттэххэ, сүрүн ороскуоттарга эбии мааска атыылаһыытын киллэриэххэ сөп.

Экспердэр ырытыыларын ылан көрдөххө, сыана сыыйа бу сыл иккис аҥаарыгар намтыырын сабаҕалыыллар. Биһиги тэрилтэбит итинник  этиилэрин ылыммат. Аны туран,  эбии өйөбүл оҥоһуллуо диэн күүппэт. Уһук Илиҥҥи ипотекананан кэтэх дьиэни тутуу туһунан этэр буоллахха, бу боппуруостар экспертнэй санааҕа эрэ буолбакка, быраактыкаҕа көстөрүнэн, бастатан, тутуу матырыйаалын атыылаһарга сүбэлиибит.

Биһиги 2016 сылтан хаачыстыбаҕа үлэлиир дьоҕус тэрилтэҕэ үп-харчы эргиирин өттүгэр билигин ыарахаттары көрсөбүт. Чахчы, сыана үрдээһинэ барыһы бары өттүнэн ылары ситиһэргэ күчүмэҕэйдэри үөскэтэр. Тутуу ырыынага кирэдьиити биэрии бырагырааматынан, административнай мэһэйдэринэн өйөбүлү ордук ылбат салаанан биллэр. Ол эрэн, бу дьайыыларга мөлтөөн, тос­тон биэрбэт буола сатыыбыт, итиэннэ тутуу тэрилтэлэрин оҥорон таһаарыыны тэрийиигэ үрдүкү салалта сокуонунан мэктиэлииригэр ыҥырабыт.

Дьон олоҕун уйгутун тупсарыахха

Үөһээ Бүлүү улууһун кэтэх хаһаа­йыстыбатын дириэктэрэ Валерий Самсонов бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтэр туһунан туруорсар:

– Тэрилтэ үлэһиттэрин хамнастарын, сыа­на үрдүүрүн көрөн, эбиэххэ наада. Бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастара өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны, Арассыыйаҕа даҕаны инники күөҥҥэ туруохтаах. Дьон олоҕун таһыма үрдүүрүн туһугар кэккэ миэрэлэр ылыныллаллара буоллар, сүрүннээн, нэһилиэнньэ кыаммат, кыра дохуоттаах араҥатын эмиэ хабыа этилэр. Түмүгэр тутааччы хамнаһа биир тэҥник үрдүөҕэ. Атыылаһааччы, сакааска наадыйааччы суох буолар түгэнигэр, тутуу тэрилтэлэрэ, биллэн турар, харгыстары көрсөр. Барыс киирбэт. Тыа дьонун хамнастарын үрдэтэн, дьиэни тутууга күрэстэhээччилэр да элбиэхтэрэ, тутуу да хаачыстыбата үрдүөҕэ.

* * *

Тутуу матырыйаалын сыаната үрдээбитэ дьон олоҕор-дьаһаҕар, оҥорон таһаарааччы, тутуу тэрилтэлэрин балаһыанньаларыгар дьайыыта мөкү эрээри, сыл аҥаарынан ырыы­нак балаһыанньата көнүөҕэ диэн күүтэбит...