1990 сыллаахха, 30 сыл анараа өттүгэр, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Михаил Николаев этэн турар: «Норуот быһыытынан барҕарыыбыт дьахтар балаһыанньата тупсарыттан, дьиэ кэргэни өйүүртэн, ийэни инники күөҥҥэ тутартан, кэнчээри ыччаппытыгар дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтиирбититтэн быһаччы тутулуктаах. Национальнай өрөспүүбүлүкэҕэ норуоту сайыннарыы диэн тыа сирин сайыннарыы».
Итинник улахан болҕомтону ууран туран, Михаил Ефимович Үрдүкү Сэбиэт иһинэн дьахталлары кытта үлэлиир, ийэ буолууну араҥаччыллыыр уонна оҕо аймах дьыалаларыгар туһуламмыт салааны тэрийбитэ. Оттон 1991 сылга Миниистирдэр Сэбиэттэригэр, ону тэҥэ улуустарга дьиэ кэргэн уонна дьахтар боппуруостарыгар отделлар тэриллибиттэрэ, утумнаах үлэ саҕаламмыта.
Бу саҥа уонна сонун хайысха үлэтин сүрүн тосхоллоро торумнаммыта:
— оҕолоох ыаллары өйүүр миэрэлэри бигэргэтии;
— дьоҥҥо-сэргэҕэ Ийэҕэ сүгүрүйүү өйдөбүлүн киллэрии;
— эдэр дьиэ кэргэттэри өйөөһүн;
— элбэх оҕолоохторго болҕомтону күүһүрдэн, демографияны тупсарыы.
1990-с сылларга дойду тутула ыһыллан, өрөспүүбүлүкэ таһыттан кэлбит үлэһиттэр күргүөмүнэн көспүттэрэ. Ол түмүгэр олохтоохтор ахсааннара лаппа аҕыйаабыта. Егор Гайдар салалталаах РФ бырабыыталыстыбата ыытар «шоковой реформата» социальнай көмүскэлэ суох нэһилиэнньэҕэ күүстээх охсууну оҥорбута. Ол биир үксүн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэри хаарыйбыта.
1990 сыл балаҕан ыйыгар суверенитеттаах өрөспүүбүлүкэ аатын ылан, өрүү инники күөҥҥэ сылдьар бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй боппуруостары тэҥэ, ураты болҕомто социальнай эйгэҕэ эмиэ ууруллубута.
Дьахталлары өйүүргэ туһаайыллыбыт дакылаат
1990 сыл балаҕан ыйыгар Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев миигин саҥа тэриллибит Дьиэ кэргэн уонна дьахтар боппуруостарыгар отдел салайааччытынан анаабыта.
Үлэбитин 30 сыллаах (1959-1989) биэрэпиһи үөрэтииттэн саҕалаабыппыт. Ол чахчылар демография туругун, олох-дьаһах таһыма хайдаҕын, үөрэҕирии, үөрэх уонна мэдиссиинэ эйгэлэрин ситиһиилэрин, итэҕэстэрин – барытын ырылаччы көрдөрөллөрө. Бу сыыппараларга олоҕуран, «Тыа сиригэр дьахтар, дьиэ кэргэн, ийэ буолуу уонна оҕо аймах балаһыанньаларын суһаллык тупсарар миэрэлэри тобулуу» диэн дакылаат суруллан, ону М.Е. Николаев Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытыгар аахпыта. Ити 1991 сыл кулун тутар ыйыгар этэ. Ол иннинэ бу тиэмэҕэ биир даҕаны өрөспүүбүлүкэ салайааччыта дакылаат оҥоро илигэ. Онон дьиэ кэргэни өйөөһүн саҥа бигэргэнэр бырабыыталыстыба үлэтин биир сүрүн хайысхата буолара чопчуламмыта. Бу быһаарыныы аҕыйах ахсааннаах норуоттаах өрөспүүбүлүкэҕэ сүҥкэн суолталаах, ырааҕы анаарыылаах, кэскиллээх бачыым буолбута
М.Е.Николаев ол дакылаатыгар бу курдук диэбитэ: «Тыа сирин билиҥҥи усулуобуйатыгар олорор ийэлэр тустарынан киһи долгуйбакка сатаан эппэт. Ырыынак ыар ытарчатыгар ыктарар ыарахан кэмнэргэ кинилэр балаһыанньалара букатын уустугуран, мөлтөөн, кыһалҕа сытыырхайан биэрдэ...»
Онно Михаил Ефимович урусхаллаах 90-с сыллардааҕы тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын туох да киэргэтиитэ суох кэпсээбитэ:
«Билиҥҥи дэриэбинэ, сэлиэнньэ, бөһүөлэк хайдах олороруй? Гаастаах, сылаас-тымныы уу ситимэ тардыллыбыт, канализациялаах нэһилиэк суоҕун кэриэтэ. 70% нэһилиэк уопсастыбаннай аһыыр сирэ (остолобуой, кафе), нэһилиэнньэҕэ олох-дьаһах өҥөтүн оҥорор (бытовой) дьиэтэ суох. 20% нэһилиэккэ оннооҕор олохтоох маҕаһыыннара да суох. Түөрт гыммыт биирдэригэр мэдиссиинэ тэрилтэтэ суох. 77%-нарыгар доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ анал дьиэҕэ буолбакка, туох да усулуобуйата суох уларсык дьиэҕэ үлэлээн олорор. Бу балыыһаларбыт үс гыммыт иккитэ уунан хааччыллыбатах, канализациялара суох. Бассейн, солярий туһунан этэ да барыллыбат. Үөрэх тэрилтэлэригэр балаһыанньа эмиэ бэрдэ суох. Ийэ уонна саҥа төрөөбүт оҕо өлүүтэ, куораты кытары тэҥнээтэххэ, улуустарга балтараа төгүл үрдүк. Бүтэһик 10 сыл устата асфиксиялаах уонна гипоксиялаах оҕолор төрөөһүннэрэ алта төгүл улаатта. Ол эбэтэр, бу оҕолор киин ньиэрбинэй систиэмэлэригэр кэһиллиилээхтэр. Оттон ол генофондабыт мөлтөөн иһэрин кэрэһилиир».
Итинник диэн этэн туран, бастакы бэрэсидьиэммит дьахтар балаһыанньатын тупсарарга суһал миэрэлэри ыларга туһаайбыта. Ол түмүгэр 1991 сыл кулун тутар 5 күнүгэр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин 422-с №-дээх «Тыа сиригэр дьахтар, дьиэ кэргэн, ийэ буолууну уонна оҕо аймах балаһыанньаларын тупсарар миэрэлэр тустарынан» диэн уурааҕа тахсыбыта. Бу уураах биһиги сувереннай өрөспүүбүлүкэбитигэр бары салааны хабар аан маҥнайгы докумуон буолбута. Манна олоҕуран, араас социальнай өйөбүллэр олохтонон барбыттара. Холобура, демографияҕа туһуламмыт дьаһаллар:
- декретнэй уоппусканы эбии 30 хонук уһаппыттара;
- оҕо төрөөтөҕүнэ бэриллэр төлөбүр олохтоммута (дойдуга кэлин 1995 сылга киирбитэ);
- саҥа төрөөбүт оҕоҕо энньэ бэриллэр буолбута;
- оҕо үс сааһыгар диэри төлөнөр босуобуйата биллэрдик улааппыта (дойдуга 1,5 сааһыгар диэри). Маныаха дьиэ кэргэҥҥэ хас оҕо баарыттан кээмэйэ тутулуктанара: төһөнөн элбэх -- соччонон үрдүк.
- оҕо доруобуйатыгар кыһаллан, хат дьахталлары уонна эмтэрэ сылдьар ийэлэри иҥэмтэлээх аһынан хааччыйыы тэриллибитэ;
- дьыссаатынан хабыллыбатах оҕолорго босуобуйа көрүллэр буолбута;
-тыа сиригэр дьиэ тутталларыгар бырыһыана суох кирэдьиит бэриллэрэ. Оҕо төрөөтөҕүн ахсын ол суумата аччаан иһэрэ;
-Дьиэ малын-салын ыларга эдэр дьиэ кэргэҥҥэ кирэдьиит-босуобуйа бэриллэр буолбута. Бу харчынан дьыбаан, холодильник, тэлэбиисэр, таҥас сууйар массыына, о.д.а. ылар кыахтаммыттара;
- ыанньыксыттар 20 сыл тохтоло суох үлэлээтэхтэринэ, саастарыттан тутулуга суох, биэнсийэҕэ тахсар буолбуттара;
- Элбэх оҕолоох ыалларга нолуокка чэпчэтиилэр көрүллүбүттэрэ.
Бу миэрэлэр тыа сирин олоҕун уйгутун, хаачыстыбатын, таһымын үрдэтэргэ төһүү күүс, бигэ тирэх буолбуттара.
Арассыыйаҕа —бастакынан
XII ыҥыырылаах Үрдүкү Сэбиэт быһаарыылара маҥнайгы бэрэсидьиэн 1992 сыл кулун тутар 5 күнүнээҕи уурааҕар киирбиттэрэ:
—Уһук Хоту олорор ийэлэр бу үлэлэригэр 15 сылтан итэҕэһэ суох ыстаастаах, итиэннэ 4-тэн элбэх оҕону 8 сылтан уһуннук көрбүт-харайбыт буоллахтарына, биэнсийэҕэ 45 саастарыгар тахсаллар (кэлин бу өҥөнөн табаһыттар, балыксыттар, булчуттар, сылгыһыттар туһанар бырааптаммыттара).
— Дьоруой ийэлэргэ биэнсийэни 30%, биэстэн элбэх оҕолоох ийэлэргэ 20% үрдэппиттэрэ;
— үлэ ыстааһыгар 3 сааһыгар (Арассыыйаҕа 1,5 эрэ сааһыгар) диэри оҕону көрөн олорбута ааҕыллар буолбута. Ол эрээри барыта холбоон 12 сылтан ордук буолуо суохтаах.
— хомунаалынай, о.д.а. төлөбүрдэргэ, оҕо ахсааныттан көрөн, 30-70 % чэпчэтии олохтоммута.
Бу уураахха өссө 1992-1995 сыллары өрөспүүбүлүкэҕэ Дьиэ кэргэн сылларынан биллэрэр туһунан этиллибитэ. Тэрийэр национальнай сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн вице-бэрэсидьиэн В.А. Штыров анаммыта. Бырабыыталыстыбаҕа “Дьиэ кэргэн» диэн өр кэмнээх бырагырааманы оҥорон, олоххо киллэрэргэ сорук туруоруллубута.
Буоларын курдук, араас чэпчэтиилэр, эбии босуобуйалар, социальнай көмөлөр бүддьүөттэн элбэх үбү эрэйэллэр. Буолаары буолан, ити 90-с сылларга! Бэлиитикэ да, экэниэмикэ да түөрэккэй, халбаҥ балаһыанньалаахтара. Сыана күн-түүн үрдүү, харчы сыаната хамсыы, дойду салалтата уларыйа турара. 1990 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ баара-суоҕа 900 мөл. солк. этэ. Ол да буоллар, биһиги Арассыыйаҕа бастакынан дьиэ кэргэни, ийэлэри, оҕо аймаҕы өйүүр олус туһалаах быһаарыылары ылыммыппыт.
Сир баайыттан киирэр үптэн
ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт быһаарыытынан, бары тэрилтэлэргэ (чааһынайыттан, судаарыстыбаннайыттан тутулуга суох) дьиэ кэргэн нолуога диэн баар буолбута. Бу үп бүддьүөккэ эбии дохуот киириитин күүһүрпүтэ. Дьиэ кэргэни өйүүр пуонда тэриллибитэ. Салайааччынан С.М. Николаеваны анаабыттара.
1991 сыллаахха ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин анал уурааҕынан, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр эбии 1 млрд 600 мөл. солкуобай киирбитэ – айылҕабыт баайын туһаналларын иһин төлөбүр. Сир баайын харчытыттан саҥа төрөөбүт оҕолорго, ийэлэргэ, эдэр ыалларга, элбэх оҕолоохторго көмө оҥоһуллубута.
30 сылы эргитэ санаатахха, суверенитет ылыллыбытыгар хайдахтаах курдук үөрбүппүтүй, өрө көтөҕүллүбүппүтүй?! Миэхэ, бу бырайыактар докумуоннарыгар илэ үлэлэспит киһиэхэ, элбэх түбүктээх этэ. Аҥаардас үбүлээһинин кытта кэпсэтэргэ, тылгын ылыннарарга сыраҥ-сылбаҥ баранара. Социальнай страхование пуондата, минфин, тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, «Север» АПК, доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ, о.д.а. биэдэмистибэлэр тута өйөөн, докумуоҥҥа илии баттаабыттарыгар билиҥҥэ диэри махтана саныыбын. Оттон дьаһалларбыт олоххо киирэр күннэригэр, бэйэбитин төрөөбүт күннээх курдук дьоллоохтук сананарбыт. Бу мин эрэ буолбатах, хас биирдии кыттыгастаах киһи оннук саныыр буолуохтаах.
Мындыр бэрэсидьиэннээх буолан
Чахчы, оннук. Уустук кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит мындыр салайааччылаах буолан, 90-с сыллар ыарахан кэмнэрин чэпчэкитик аһардыбыппыт. 1990-1993 сылларга үлэлээбит Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ дьиэ кэргэни уонна демографическай бэлиитикэни түстээбитэ, оҥкулун оҥорсубута, инники сайдар саҕаҕын арыйбыта. Бу үлэ барыта нэһилиэнньэ ахсаана элбииригэр, доруобай, үөрэхтээх көлүөнэ улаатарыгар уонна Ийэҕэ сүгүрүйүүгэ туһуламмыта.
Үрдүкү Сэбиэт бу туһааннаах отделыгар мин соҕотох үлэлиирим, оттон улуустарга 1-2 эрэ исписэлиис баара. Босуобуйалары бүддьүөт 5 араас источнигыттан түмэн, тыһыынчанан киһиэхэ ыытарбыт. Сорох улуус буҕаалтырдара, эбии ноҕурууска диэн, түҥэтэртэн аккаастаналлара. Онон СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн демографическай бэлиитикэҕэ, дьахтар, дьиэ кэргэн боппуруостарыгар туспа кэмитиэт тэриллэрэ уолдьаспыта -- 1993 сыл олунньу ыйыгар тэриллэн, улахан үлэни ыыппыта.
Альбина Поисеева,
1990-1993 сс. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьахтар, дьиэ кэргэн дьыалаларыгар уонна демографическай бэлиитикэҕэ отделын сэбиэдиссэйэ, 1993-1995 сс. СӨ бырабыыталастыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, РФ социальнай харалтатын Бочуоттаах үлэһитэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
-
2
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
