Култуура

Саха сирин норуоттарын матырыйаалынай уонна духуобунай нэһилиэстибэтин үөрэтии салҕаныаҕа

Бу киэҥ далааһыннаах үлэ биир сүрүн олугунан Саха сиригэр «Саха сирин норуоттарын матырыйаалынай уонна духуобунай култууралара (XVII-XX үйэ саҕаланыыта) аан дойду мусуойдарыгар» диэн хас да томнаах альбом-каталогу оҥорон таһаарыы буолар.

Бу альбом-каталогу бэлэмнээһиҥҥэ М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет, Култуура уонна ускуустуба Аартыкатааҕы институтун, СӨ Национальнай художественнай мусуойун үлэһиттэрин бөлөҕө хаһыс да сылын үлэлиир. Бу үлэ Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин төрүт омуктарын бастайааннай форумун өйөбүлүнэн тэриллэр.

Бастакы тома 2017 с. тахсыбыта. Ол томҥа Айылҕа устуоруйатын Эмиэрикэтээҕи мусуойун (Нью-Йорк к.) уонна Смитсон түмэлин (Вашингтон к.) пуондаларыттан булуллубут саха уонна Саха сирин хотугу норуоттарын туттар тэриллэрин, таҥастарын-саптарын уонна кыргыска туттар сэптэрин-сэбиргэллэрин, уопсайа 1600-тэн тахса экспонаты, сиһилии ойуулаан киллэрбиттэрэ.

Академическай каталог иккис тома 2020 с. тахсыбыта. Онно ааспыт үйэлэргэ Германия мусуойдарыгар тиийбит Саха сирин норуоттарын олоҕун-дьаһаҕын, үгэстэрин көрдөрөр 1000-тан тахса оҥоһук киллэриллибитэ.

Ил Түмэн бастакы вице-спикерин ыҥырыытынан, сүбэ мунньахха өрөспүүбүлүкэ Национальнай художественнай мусуойун дириэктэрэ Влада Тимофеева, солбуйааччыта Юлия Кравцова, «Айар» кинигэ кыһатын сүрүн эрэдээктэрэ Айсена Тимофеева, тас сибээстэһии уонна норуоттар дьыалаларын министиэристибэтин салаатын салайааччы Айталина Никифорова кытыннылар. Кэпсэтиигэ куйаар ситиминэн СӨ Бырабыыталыстыбатын тустаах салааларын салайааччылара кыттыстылар.

Германия мусуойдарыгар Саха сиригэр сыһыаннаах оҥоһук элбэҕинэн, үлэни салайааччы Александр Жирков этиитинэн, Германия мусуойдарын туһунан соҕотох буолбакка, икки тому бэлэмниир дьаһал ылыллыбыта. Ол дьаһал быһыытынан, «Германия мусуойдара» диэн бастакы кинигэ былырыын тахсыбыта. Бу томҥа этнология Берлиннээҕи мусуойугар, Грасси этнографияҕа мусуойугар (Лейпциг к., Дрезден к.), Култуура аан дойдутааҕы мусуойугар (Франкфурт-на-Майне к.), Геттинген университетын этнологияҕа мусуойугар көстүбүт этнографическай матырыйааллар киирбиттэрэ.

СӨ Национальнай художественнай мусуойун салалтата Германияҕа аналлаах иккис кинигэни бэлэмнээһин туһунан отчуоттаата. Иккис кинигэҕэ Гамбург куоракка баар этнология, Раутенштраух-Йоста аан дойдутааҕы култуураҕа (Кёльн к.), Линден аатынан (Штудгардт к.), Уберзее (Бремен к.), Биэс континент мусуойдарыгар (Мюнхен к.) булуллубут кэллиэксийэлэр түмүллэн, бэчээккэ тахсарга бэлэм буолбуттарын туһунан иһитиннэрии оҥоһулунна. Онон бу ураты кинигэни Саха Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммитэ 100 сылыгар анаан, кэлэр сыл бастакы аҥаарыгар таһаарарга этилиннэ. Бу дьоһуннаах үлэ «Айар» кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэрэ быһаарылынна.

Саха сирин норуоттарын матырыйаалынай уонна духуобунай култууратын туһунан альбом-каталогу оҥоруу ХНТ түһүлгэтигэр биһирэммитэ уонна аан дойду норуоттарын култуураларын үйэлээх баайын харыстааһыҥҥа холобур буолар үлэ быһыытынан биллэриллибитэ.

Мунньахха элбэх томнаах альбом-каталогу бэлэмнээһин, научнай-чинчийэр уонна хомуйар үлэлэр салгыы үбүлэниилэрин туһунан көрүлүннэ.

--Бырайыагы өрөспүүбүлүкэ салалтата, Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбыннаһа өйүүр. Инникитин Европа атын (Германияттан ураты) мусуойдарыгар үлэ түмүктэнэн, туспа кинигэнэн тахсыахтаах. Ол кэнниттэн, дьэ, тас дойдулары бүтэрэн, Санкт-Петербурга, Нижнэй Новгородка, Арассыыйа Федерациятын атын бөдөҥ мусуойдарыгар уонна бэйэбит мусуойдарбытыгар баар баай нэһилиэстибэбитин аан дойду көрүүтүгэр-билиитигэр таһаарыахтаахпыт, – диэн Александр Жирков сүбэ мунньаҕы түмүктээтэ.

Мэҥэлэр саха национальнай интэлиэгиэнсийэтэ үөскээһинигэр сүрүн олугу уурсубуттара

 Салгыы Александр Жирков саха норуотун судаарыстыбаннаһын туруулаһыыга саха бастакы көлүөнэ интэлигиэнсийэтин суолтатын көрдөрөр үлэни тэрийии дьаһалларын дьүүллэстэ.

 Кэпсэтиигэ, бастатан туран, «Саха бастакы көлүөнэ интэлигиэнсийэтэ уонна Саха сирин судаарыстыбаннаһын төрүттэниитэ» диэн элбэх томнаах кинигэ сиэрийэтин салгыы таһаарыы, научнай-чинчийэр үлэ туһунан буолла. Бу кинигэ бастакы томнара тахсыахтарыттан өрөспүүбүлүкэ, бүтүн дойду, бастатан туран, национальнай өрөспүүбүлүкэлэр уопсастыбаннастарын киэҥ сэҥээриитин ылбыта. Бүгүҥҥү күҥҥэ үс кинигэ таҕыста: «В.В. Никифоров–Күлүмнүүр» (2016), «Сахалар 1912 сыллааҕы бастакы уобаластааҕы сийиэстэрэ» (2021), «Бастакылар – Предтеча» (2021). Билигин бу сиэрийэ чэрчитинэн Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин бастакы Конституциятын оҥорсубут, ВЯОНУ-ну (Временное Якутское областное народное управление – сэбиэскэй былаас контрреволюционнай тэрилтэнэн ааттаабыта) салайбыт, кэлин Кытайга тахсан олохсуйбут Георгий Семенович Ефимов, Амма улууһун бастакы кулубата Афанасий Петрович Рязанскай, Дүпсүн Афанасьевтарын уонна да атын саха оччотооҕу биллиилээх дьонун олохторун-үлэлэрин сырдатар кинигэлэр бэчээккэ бэлэмнэнэллэр.

СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев этиитинэн, бу сиэрийэҕэ Алексей Елисеевич Кулаковскай уопсастыбаннай-сырдатар үлэтин арыйар туспа кинигэ эмиэ тахсыаҕа. Кинигэлэр Саха АССР 100 сылыгар ананан, 2022 сылга бэчээттэнэллэрэ күүтүллэр.

Инникитин ыытыллыахтаах үлэ сүнньүнэн Александр Жирков «Саха бастакы көлүөнэ интэлигиэнсийэтэ уонна Саха сирин судаарыстыбаннаһын төрүттэниитэ» сиэрийэҕэ Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан төрүттээх дьон олоҕун-үлэтин сырдатыыны уонна бу хайысхаҕа научнай-чинчийэр үлэ туругун туһунан дьүүллэһиини тэрийдэ.

Мунньахха Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Николай Старостин (куйаар ситиминэн), Ил Түмэҥҥэ бу улуустан талыллыбыт парламентарийдар Юрий Баишев, Андрей Находкин, Саха судаарыстыбаннай холбоһуктаах мусуойун сүрүн научнай үлэһитэ Егор Шишигин, Дьокуускай куорат ытык кырдьаҕастарын Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Лепчиков, суруналыыс Иван Ксенофонтов, Бүтэйдээх оскуолатын мусуойун салайааччыта Константин Родионов, Дьокуускайдааҕы художественнай училище дириэктэрэ Кирилл Гаврильев, Бүтэйдээх нэһилиэгин баһылыга Александр Слепцов, научнай консультант Пантелеймон Петров кытыннылар.

Александр Жирков мустубут дьоҥҥо саха бастакы көлүөнэ национальнай интэлигиэнсийэтэ үөскээбит төрүттэрин, саха бастакы үөрэхтээхтэрэ Саха сирин судаарыстыбаннаһын олохсутууга үлэлэрин суолтатын туһунан кэпсээтэ:

--Саха сиригэр олохтоох интэлигиэнсийэ үөскээһинэ, син эмиэ Арассыыйаҕа курдук, туспалардаах, уратылардаах этэ. Арассыыйа судаарыстыбатыгар холбонуу, бу судаарыстыбаҕа саҥа холбоммут норуоттар социальнай-правовой балаһыанньалара, олохторун эйгэтэ атын-атын буолуута, ону сөпсөспөккө, норуот  өйө-санаата эрдэ уһуктуута империя атын да муннуктарыгар национальнай интэлигиэнсийэ үөскээһинигэр сүрүн төрүөт буолбута. Саха омугун кыахтаах араҥата – үпкэ-харчыга улаханнык хаайтарбат, үөрэҕирэр кыахтаах уонна ордук тэрээһиннээх бас-көс өттө – төрөөбүт норуоттарын дьылҕатын туһугар туруулаһыыны хара маҥнайгыттан тус бэйэлэригэр анаан-минээн сүктэриллибит сорук (миссия) курдук ылыммыттара. Маннык хабааннаах дьулуһуу сыыйа олохсуйан, тиһэҕэр өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһа төрүттэниитигэр сүрүн олук, тирэх буолбута.

Александр Николаевич норуот чулуу дьонун олоҕун үөрэтии суолтатын бэлиэтээн туран, сахаҕа үөрэх-билии сайдыытыгар, сурук-бичик тарҕаныытыгар, бэйэни омук быһыытынан сананыы күүһүрүүтүгэр, итиэннэ норуот инникитин туруулаһыыга Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх дьон өҥөлөрүн анаан бэлиэтээтэ: «Мэҥэлэр саха национальнай интэлиэгиэнсийэтэ үөскээһинигэр сүрүн олугу уурсубуттара. Ити дьон үтүө ааттарын  үйэтитии – норуот ытык иэһэ».

Мунньах түмүгүнэн Бүтэйдээхтэн төрүттээх Поповтар, ону тэҥэ П.Ф. Лепчиков, Г.В. Никифоров–Манньыаттаах Уола, Г.И. Соловьев уонна да атын урукку Саха уобалаһын Мэҥэ уонна Илин Хаҥалас улуустарыттан төрүттээх, өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи биллиилээх дьон олохторун сырдатыыга научнай-чинчийэр үлэни салгыы ыытар анал бөлөхтөрү тэрийэр туһунан быһаарыы ылылынна.

«Саха бастакы үөрэхтээхтэрин, бастакы көлүөнэ национальнай интэлигиэнсийэтин олоҕун-үлэтин үөрэтии, киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрии инникитин даҕаны салҕана туруоҕа, – диэтэ Александр Николаевич. – Кэлэр өттүгэр бу үлэҕэ урукку Саха уобалаһын Боотурускай, Таатта улуустарыттан, Бүлүү, Халыма уонна Өлүөхүмэ уокуруктарыттан төрүттээх саха интэлигиэнсийэтин бастакы бэрэстэбиитэллэрин олохторун-үлэлэрин сырдатыы холбоһуоҕа».

Саха сирин интэлигиэнсийэтэ төрүттэммит устуоруйатын кэрэһилиир  сиэрийэни оҥорууну өрөспүүбүлүкэ салалтата өйүүрүн бэлиэтиир тоҕоостоох. Бу киэҥ хабааннаах, кэскиллээх үлэҕэ биһиги өрөспүүбүлүкэттэн биллиилээх историктар, филологтар, философтар, кыраайы үөрэтээччилэр, архыып үлэһиттэрэ кыттыһан үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

Аан дойду норуоттарын эпическэй айымньылара

 Саха парламенын бастакы вице-спикерэ өссө биир сүбэ мунньаҕы аан дойду, түүр омуктар бастыҥ эпическэй уус-уран айымньыларын тарҕатыы дьаһалларыгар уонна ол үлэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ кыттыытыгар анаата.

Мунньахха СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов, СӨ «Олоҥхо» ассоциациятын бэрэсидьиэнэ Февронья Шишигина, бу тэрилтэ вице-бэрэсидьиэнэ Елена Протодьяконова, Геокултуура сайдыытын институтун салаатын салайааччы Сардаана Брызгалова, Олоҥхо тыйаатырын дириэктэрэ Мария Турантаева уо.д.а. кытыннылар.

Эпическэй айымньылары тарҕатыыга биир сүрүн суолталаах үлэнэн кэнники кэмҥэ бу айымньылары хардарыта тылбаастааһын буолла. Үлэ Александр Жирков көҕүлээһининэн саҕаламмыта, онтон ЮНЕСКО тэрилтэтэ өйөөн, үлэ норуоттар икки ардыларынааҕы статустаммыта.

Аан бастаан 2014 с. кыргыз норуотун аан дойдуга киэҥник биллэр эпоһа «Манас» кылгатыллыбыт вариана сахалыы тылбаастанан, бастакы олук ууруллубута. Маны сэргэ Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтигэр саха норуотун улуу олоҥхото – П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотура» -- кыргызтыы тылбаастанан тахсыбыта. Ол кэнниттэн М.К. Аммосов аатынан ХИФУ учуонайдара уонна да атын исписэлиистэр сыраларынан алтай эпоһа «Маадай Хара» (2016), башкир эпоһа «Ураал Баатыр» (2017) сахалыы тылбаастанан, туспа кинигэлэр буолан тахсыталаабыттара. Башкир учуонайдара «Дьулуруйар Ньургун Боотуру» башкирдыы тылбаастаан, сүнньүнэн бүтэрдилэр. Бу күннэргэ тыва «Хунан Кара» диэн эпоһа сахалыы тылбааһа оҥоһулла сылдьар. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо алтай омук тылынан тылбаастанан, туспа кинигэнэн таҕыста.

Александр Жирков мустубут дьоҥҥо «Дьулуруйар Ньургун Боотур» алтайдыы тылбааһын билиһиннэрэ, Саха сиригэр Алтай Өрөспүүбүлүкэтин үһүс ыҥырыылаах Эл Курултайын Бэрэссэдээтэлэ, РФ сэттис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дууматын дьокутаата, Алтай Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыгын сүбэһитэ Иван Белеков салайааччылаах дьоҕус дэлэгээссийэ кэлээри сылдьарын иһитиннэрдэ. СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисовы кытта сөбүлэһиннэрэн, «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо алтайдыы тылбааһын саха ааҕааччыларын киэҥ араҥатыгар таһаарыы тэрээһиннэрин сэтинньи бүтүүтүгэр-ахсынньы саҕаланыытыгар ыытыллар Олоҥхо декадатын, итиэннэ РФ норуодунай артыыһа уонна ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ А.С. Борисов 70 сааһыгар аналлаах тэрээһини кытта алтыһыннаран, холбуу ыытарга быһаарыы ылылынна.

«Маадай Хара» айымньы алтай норуотун эпическэй айымньыларыттан биир бастыҥнара. Биһиги Андрей Борисовпыт 2018 с. Алтай Өрөспүүбүлүкэтин киин куоратыгар Горноалтайскайга «Маадай Хара» испэктээги туруорбута. Андрей Саввич:          “Алтай улуу айымньытын ис хоһоонун дириҥник өйдүүрбэр бу айымньыны сахалыы аахпытым көмөлөспүтэ”, -- диэн бэлиэтээтэ.

Олоҥхо дьиэлэрин үлэтэ судаарыстыбанан өйөнүөхтээх

 Туспа мунньахха СӨ «Олоҥхо» ассоциациятын салалтатын кытта  өрөспүүбүлүкэҕэ быйыл Олоҥхо декадатын тэрийии дьүүллэһилиннэ.

Февронья Шишигина уонна Олоҥхо тыйаатырын дириэктэрэ Мария Турантаева өрөспүүбүлүкэ култуурунай олоҕор дьоһун суолталаах түгэҥҥэ бэлэмнэнии хайдах баран иһэрин туһунан сиһилии билиһиннэрдилэр.

Ааһан эрэр сыл биир бэлиэ түгэнинэн Саха уобалаһын үгүс улуустарыттан тоҕуоруспут илбистээх олоҥхоһуттар уонна тойуксуттар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдибит ураты эпическэй ускуустубалара утумнаан үөскээбит сиригэр, ыраах Өлүөхүмэ улууһугар, бу сайын тэриллибит Олоҥхо ыһыаҕа буолла. Өҥ сирдээх-уоттаах, дьоллоох-соргулаах туоналаах, элбэх омук мустан эйэ-дэмнээхтик олохсуйбут кырдьаҕас Өлүөхүмэ сиригэр быйыл, ханнык да мэһэйдэртэн иҥнибэккэ, саха омук бырааһынньыга -- Олоҥхо ыһыаҕа -- алҕаабыт курдук тэриллибитин дьон-сэргэ мэктиэлиир.

Аны эмиэ быйылгы дьылга «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо алтай тылынан тахсыыта эпическэй нэһилиэстибэни тарҕатыыга биир дьоһун үктэл буолла. Ол иннинэ «Бичик» кинигэ кыһата алтай норуотун «Маадай Хара» диэн эпоһын сахалыы тылбааһын бэчээттээн таһаарбыта.

Мунньахха Александр Жирков улуустарга аһыллан үлэлии турар Олоҥхо дьиэлэрин үбүлээһин туһунан боппуруоһу хаттаан көтөхтө. СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтигэр (Ю.С. Куприянов), СӨ Геокултуура сайдыытын институтугар (А.С. Борисов), СӨ «Олоҥхо» ассоциациятыгар (Ф.В. Шишигина) бу уталытыллыбакка  быһаарыллыахтаах соругу тардыбаттарыгар этилиннэ.

Александр Жирков улуустааҕы Олоҥхо дьиэлэрин анал статуһун быһаарар туһунан сорудах өрөспүүбүлүкэ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтигэр көтөҕүллүбүтэ балайда буолбутун бэлиэтээтэ.

--Улуустарга тэриллибит Олоҥхо дьиэлэрин улуус үбүлүүрүн таһынан, судаарыстыба өттүттэн өйүүр дьаһаллары ылынар туһунан этии күн бүгүҥҥэ диэри толоруллубакка уһаан-тэнийэн, олоҕо суох тардыллан иһэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэ салалтатын, Ил Дархан тус бэйэтин бигэ өйөбүлүгэр  тирэҕирэбит эрээри, омук духуобунай-эстетическэй сайдыытын биир сүрүн киинэ буолар Олоҥхо дьиэлэрин судаарыстыба өттүттэн өйүүр көдьүүстээх торуму күн бүгүнүгэр диэри тобула иликпит.Ээл-дээл буолбут биирдиилээн чунуобунньуктар көһүүн сыһыаннарыттан иҥниэ суохтаахпыт. Дьиҥэр, сорук сүрдээх чопчу – Олоҥхо дьиэлэригэр улууһу таһынан, өрөспүүбүлүкэ өттүттэн эмиэ көмө оҥоһуллуохтаах. Тылынан, сүбэнэн-аманан уонна, ону таһынан, үбүнэн-харчынан эмиэ. Күн-дьыл баран иһэр, үлэлии сатыыр дьон сөптөөх өйөбүлү ылбаттар. Быйылгы дьылы ааспакка, тустаах дьаһал ылыллыахтаах, – диэн саха парламенын бастакы вице-спикерэ дьүүллэһиини түмүктээтэ.

Сергей Васильев,

Ил Түмэн пресс-сулууспата