Общество

Саха оччотооҕу үөрэхтээх дьоно Эдуард Карлович Пекарскай үлэтин суолтатын адьас дириҥник өйдөөн ылыммыттара. Баҕарар баҕалара, туруорсар туруорсуулара – “үүнэр ыччаппыт үөрэхтэннэр, ону тэҥинэн сайдыыга кыттыһан, норуоттарын дьоллоох олоххо тиэртэллэр” диэн этэ буоллаҕа. Онон саха интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрин өттүттэн Э.К. Пекарскайы, кини үлэтигэр үбүнэн-харчынан буолбатаҕын иһин, ис дууһаттан өйөөһүн баара.

Оччотооҕу быһыыны-майгыны кытта иҥэн-тоҥон билсиһэр буоллахха, ол саҕана тыл үөрэҕэр баар-суох күлүктээх киһибит С.А. Новгородов Ленинградка олорор, үөрэнэр кэмигэр, бэйэтин баҕатынан тылланан, Пекарскай үлэтигэр кыттыһан турар. Ол эрээри Семен Андреевич бэйэтэ суруйарынан, уһуннук бииргэ үлэлээбэтэхтэр. Эдуард Карлович Новгородов аатын тылдьытыгар киллэрэртэн аккаастаммыт. Онон арахсыбыттар.

Маннык түгэни Э.К. Пекарскайга күлүк түһэрээри ахтыллыбат. Араас балаһыанньа баар буолуон сөп. Эдуард Карлович олоҕун бүттүүнүн анаабыт үлэтигэр кими баҕарар күнүүлүөн, араастаан толкуйдуон, сүрдүк диэн көҥөнүөн, атыттары абааһы көрөн туран кэлиэн сөп бөҕө буоллаҕа. Үлэтэ дириҥээн, онтон түмүгэ көстөрө чугаһаан истэҕин аайы, санаа-оноо төһөлөөх ырыта тыыттарыытыгар, дууһа моруутугар куустарара буолуой?

Киһи барахсан туох баар дьоһуннуун, ону кытта итэҕэстиин-быһаҕастыын баара-суоҕа киһи буоллаҕа дии. ХХ үйэ саҥатыгар ыраахтааҕы былааһа сахалары Муустаах байҕал кытылыгар үтүрүйэн баран, 2 мөл. нуучча бааһынайын Саха Сирин орто балаһатыгар олохтуур туһунан бырайыагы иитиэхтээн сылдьыбыта. Былаас Э.К. Пекарскайы, билиҥҥинэн эспиэр быһыытынан туһанан, бу бырайыак туһунан кини санаатын, толкуйун истэн турар. Олоҕун улахан аҥаарын Саха Сиригэр атаарбыт, саханы кытта эт-хаан уруурҕаспыт, уруккута сыылынай Бэкээрискэй, сахалар олохтоох усулуобуйаҕа хас эмэ үйэ олохсуйаннар, толору адаптацияны барбыттарынан, Муустаах байҕал кытыытыгар даҕаны олохторун толору оҥостор кыахтаахтарын туһунан сыана биэрэн турар.

Өссө төгүл хатылаан этэбин, бу чахчыны Пекарскай аатыгар күлүгү  түһэрээри ахтыллыбат. Саха киһитигэр, баҕар, хомолтолоохтук иһиллиэ буолан баран, Э.К. Пекарскай саха норуотугар оҥорбут улуу үтүөтүн көлбөҕүрдэр кыаҕа суох. Бэкээрискэй ол үйэ быдан анараа өттүгэр «эспиэрдээн» сылдьыбытынан аата ааттана суоҕа, кини бэйэтин сүдү үлэтинэн бэйэтигэр үйэлээх өйдөбүнньүгү туруоруммут киһи буоллаҕа.

Бүлүү куоратынааҕы 3 кылаастаах учуулусса учуутала А.Е. Кулаковскай “Саха тылдьытын” ааптара Э.К. Пекарскайга 1913 сыл муус устар 27 күнүгэр суруйбута баар. Сурук, биллэн турар, нууччалыы тыллаах. Сахалыы тыллаах хаһыат буоларбытынан, тылбааһынан бэрилиннэ. Бу сурук урут бэчээттэммитэ. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһа 100 сыла туоларынан, улуу киһибит урут суруйбута да, этэн хаалларбыта да хатыланарыгар ханнык да боруок баар буолуон табыллыбат.

Дорообо, күндү Эдуард Карлович!

Эн биһигини хаалларан барыаххыттан элбэх уу устан ааста, ону кытта эмиэ элбэх уларыйыы-тэлэрийии таҕыста. Урукку «бэлиитик» оҕонньоттортон уобаласка ким да хаалбата. Кинилэр оннуларыгар туох да үөрэҕэ суох сыыс-бөх кэллэ. Биһиги урукку оҕонньотторбутун аһыйыы бөҕөбүт да, тугу да гынар кыахпыт суох. Сыылкаҕа көһөн кэлэн олохсуйбуттар бүтүннүү кэриэтэ өллүлэр. Духобуордар барбыттара, аттакылар тутуһан сылдьаллар, көһөн кэлээччилэр баар буоллулар.

Сахалар ахсаан өттүнэн эбиллэллэр эрээри, өлүү эмиэ элбэх. «Култуурунай ыарыылар» уонна эпидиэмийэлэр эбиллэ тураллар. Арыгылааһын алдьатан эрэр.

Сылгы охтуута баһаам, ынах сүөһүбүт эт-сиин өттүнэн улам кыччаан иһэр. Оҕуруот аһын үүннэриинэн дьарыгырыыга букатын сыстыбаппыт, бурдугу үүннэрии эмиэ букатын тохтон эрэр.

Саха өй өттүнэн сайдыыта эбиллэрин кыайан бэлиэтээбэккин, арай үөрэнэр оҕо ахсаана син эбиллэр. Кыраай култуурата үрдээһинигэр олус үлэһит, эрчимнээх, үтүөкэннээх киһи Крафт күбүрүнээтэри бэлиэтиир наадалаах. Киһи буоллаҕа дии, биллэн турар, алҕастары таһаарар.

Арыгылааһын күүскэ тэнийэн иһэр. Уобалас олохтоохторо сылга 155,001 биэдэрэ буокканы иһэллэр. Сахалар улам күүскэ кыччаан-аччаан иһэллэр. Билигин сахалар уҥуохтарынан дьоппуоннардааҕар эрэ барбах өндөстөр.

Дьокуускай тас көстүүтүнэн улаатар: уһуур уонна кэтириир. Монопуолка, эрээлинэй учуулусса, бибилэтиэкэ  уонна мусуой курдук таас тутуулар баар буоллулар. Куораттааҕы уу ханаала билиҥҥитэ үлэлии илик. Тэлэгэрээп ситимэ, маһы эрбиир, кирпииччэни үктүүр, пиибэни оҥорор собуоттар үлэлииллэр. 20 тыһ. солк. сыаналаах саҥа балыыһа, бирикээсчиктэр кулууптара, үлэни таптыыр дьиэ, Охуоскай–Бүлүү–Ньурба тэлэгэрээп лииньийэтэ үлэҕэ киирдилэр.

Үөрэхтээһин министиэристибэтин хайысхатынан, уокуруктарынан 1- уонна 2- пламетровай иэннэрдээх, мөссүйүөннээх оскуолалар, Аммаҕа, Ньурбаҕа, Намҥа уонна Чурапчыга мэдиссиинэ пууннара аһылыннылар. Ольскай–Кырыымнааҕы тракт сабыллыбыта, онно Өлүөнэ тамаҕын нөҥүөлээн, муора суолугар тиэрдэр тракт үлэлиир. Хамчаакка туспа уобалас буолбута, Битиим уонна Өлүөхүмэ биир тииптээх балыктыыр кумахтар быһыыларынан, хотугу оройуоннар Судаарыстыбаннай баай-дуол кылаабынай управлениетыгар бэриллибиттэрэ. Төрүт олохтоох дьон балыгы бултууллара уонна батараллара бобуллубута. Онон Хотугу сир төрүт олохтоохторун матырыйаалынай балаһыанньалара улаханнык уустугурда. Судаарыстыбаннай Дуума маныаха кыратык да кыһаммат.

1909-1910 сс.  хоргуйууга 10 киһи өллө уонна 100 000 ынах сүөһү оҕунна. Өлбүт сүөһү улахан аҥаара Боотуруускай улууһун ирээтигэр тиксэр. Эбэн эттэххэ, Боотуруускай улууһа икки улууска араҕыста, урукку хотугу өттө өссө икки улууска хайдарга суоттанар. Саха уобалаһын олоҕун уопсай хартыыната итинник.

Бэйэм туспунан бэрт кылгастык. Дьөгүөр Баһылайабыс Оруоһун хонноҕор-быттыгар 4 сыл кыбыллан олордум. Ити кэм устата кыыһын халыымын төлүү сатаатым. Уопсайа 1500 солк. иэстээх этим. Ити иэспин төлөөрү, авантюрист да, аферист да буолан ылаттаатым. Икки сыл суруксуттаатым, үс сыл субуруччу Өймөкөөҥҥө тиэстэн ыллым. Балыыһа туттум, Охуоскайга 30000 солк. суумалаах тэлэгэрээп үлэтигэр бэдэрээччиттээтим, көмүс бириискэлэригэр тиийтэлээн, үлэ вакансията тахсарын кэтэһэн көрдүм. Биир баай икки оҕотун сылга 600 солк. хамнаска үөрэтэргэ дуогабардаһан үлэлээн ыллым. Билигин Бүлүү куоратын 3 кылаастаах учуулуссатын учууталынан үлэлии сылдьабын. Бөрөөн-тараа,н иэспин төлөһөн, тобоҕун 300-400 солк. оҥордум.

Дьэ, туран, мин нотуурам бэйэм үөйбэтэх-ахтыбатах өттүбүнэн дьиктитийэн туран кэллэ. Ол үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу кыайан араарбатым. Ол курдук, бэйэм төрөөбүт ырыабынан-хоһооммунан сүрэхтэтэн турдаҕым үһү. Ону кытта тэҥҥэ ырыа-хоһоон айыллар, кутуллар куорматынан, истээччини сэргэҕэлэтэр ис хоһоонунан, тылын ууһун уранынан умсугуйдум. Букатын оҕочоос эрдэхпиттэн олоҥхоһуту, үһүйээннэри, номохтору, остуоруйалары кэпсээччилэри адьас сыҥаахтарын анныларыгр киирэн олорон, түүнү быһа тэһиппэккэ истэр буоларым. Ол түмүгэр, бэйэм да билбэппинэн, төрөөбүт тылбар таптал үөскээбитэ.

Улаатан барыыбар, кыралаан ааспыты, былыргыны интэриэһиргиирим күүһүрэн испитэ, төрөөбүт тылым мин дьиҥнээх тапталбар кубулуйбута. Ааҕар, суруйар буолаат сөҕө, биһирии истибит тылларбын, бүтүн этиилэри кумааҕыга тиһэр буолбутум. Сыыйа-баайа миэхэ, ханнык да систиэмэтэ уонна бэрээдэгэ суох матырыйаал бөҕөтө мунньуллубута. Түүрдүү тыллар уопсай төрүттэрин билбэт, тыллар лингвистическэй араастаһыыларыгар кыайан быһаарсыбат буоламмын, илиилэрим-атахтарым хам баайыылаах курдуктара.

Улахан астыныынан И.Худяков, В.Серошевскай, В.Трощанскай нууччалыы суруйууларын аахпытым. Кинилэртэн икки бастакылара дьоһуннаах суруйууларын таһынан, улахан алҕастардаах үлэлэрдээхтэр. И.Худяков сахалыы тиэкистэрэ миигин улаханнык интэриэһиргэтэллэр. Ол эрэн, кини ол суруйууларын хантан да булар кыаҕым суох. В.Трощанскай оҥортуур уһулуччу кэрэхсэбиллээх түмүктэрин сөҕөбүн-махтайабын. Дьиҥнээҕинэн, ол оҥортуур түмүктэрэ барылара биир логическай түмүккэ олоҕуралларын үчүгэйдик өйдүүбүн.

Эн эрэдээксийэҕинэн тахсыбыт бары остуоруйаларгын аахпытым. Бэйэм кэммэр Эн тылдьытыҥ бастакы таһаарыыларынан күүскэ үлүһүйэ сылдьыбытым. Эн икки таһаарыыҥ мин билиибин хаҥаппыта. Салгыы таһаарыыларгын тулуйбакка күүтэбин уонна үйэҥ уһууругар, матырыйаалларгын барытын түмэн, биир кэлим сомоҕо оҥорон  таһаарарыҥ туһугар Дьылҕа Хаантан сүгүрүйэн туран көрдөһөбүн.

Эдуард Карлович, Эн өр сыллаах сөҕүмэр үлэҥ биһиэхэ, сахаларга, суолтатын туһунан бэрт кылгастык этэн аһарыахпын баҕарабын. Эн бу дьиҥ-чахчы титанныы үлэҕинэн аан дойду учуонай аймаҕар, үөрэхтээх норуоттарыгар сир быстар уһугар олохтоох, бэйэтэ үөрэҕэ суох эрээри, уһулуччу баай тыллаах-өстөөх кыра норуот баарын киэҥник иһитиннэриэҥ-биллэриэҥ субу инники көһүтэн турар. Үөрэх, уус-уран литэрэтиирэ биһиэхэ, сахаларга, саҥардыы тарҕана, сүһүөҕэр тура сатыыр. Мантан антах литэрэтиирэбит сайдарыгар уонна бэчээттэнэригэр Эн тылдьытыҥ модун тирэх муоста оруолун толоруоҕа. Эн бэйэҥ «Саха литэрэтиирэтин Аҕатынан» ааттаныаҥ. Суорума таас хайаны суорарга тэҥнээх бу дьиҥ титаническай үлэҕэр Эйигиттэн атын ким даҕаны маннык ыарахан сыалга-сорукка санана уонна ылса барбатын өйдүүр уонна эрэнэр этим».

Өксөкүлээх тылдьыт ааптара Э.К. Пекарскайга махтанар бу тылларын ааҕа олорон, булгуччу саха ийэлээх нуучча киһитэ, сахалар ортолоругар улааппыт, дьиҥнээхтии сахатыйбыт Афанасий Яковлевич Уваровскайы өйдөөн-санаан кэлиэхпит. Саха тылын бастакы алпаабытын тыл үөрэхтээҕэ, акадьыамык Отто Николаевич Бетлингк 1840-нус сылларга оҥорон турар. Бетлингк бу үлэтигэр саха тылын толору баһылаабыт нуучча кэнсэлээрийэтин чунуобунньуга Афанасий Уваровскай бэйэтэ улаханнык баҕаран, дууһатын ууран туран көмөлөһөн турар. Саха норуотун өрө тардарга, үөрэхтииргэ сүр баҕалаах Афанасий Яковлевич, сахалыы алпаабыт оҥоһуллан, бэчээттэнэн тахыбытыгар үөрбүт үөрүүтүн туораттан ким баҕарар төттөрү бэйэтэ долгуйа үөрэ ааҕар. Афанасий Яковлевич саха норуотун аатыттан алпаабыт ааптара учуонайга анаан эппит тыллара дириҥ ис хоһооннооҕунан, сүрэхтэн тахсар истиҥ тыллардааҕынан, дьиҥнээх ботуруйуоттуу уонна гуманистическай тыыннааҕынан өйгө-санааҕа дириҥник олорон хааларынан уратыйар. Саха норуотун икки уһулуччулаах, чаҕылхай дьоно – А.Я. Уваровскай уонна А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх – норуоттарын туһугар үөрэн, дьоллонон тустаахтарга махтаммыт тылларын саха аймах өрүүтүн өйдүү-саныы сылдьыаҕа.

“Эдуард Карлович, ону-маны дойҕохтоон сылаттаҕым, бириэмэҕин да ыллаҕым буолуо, онон тохтуум. Эйигиттэн икки көрдөһүүлээхпин: бэйэм хомуйбут матырыйаалларбын уонна суруйбут айымньыларбын сахалыы тылынан брошюра курдук бэчээттэтиэхпин саныыбын. Кистээбэппин, бэчээттэтэргэ үп-харчы суох. Эйигиттэн сүбэ көрдүөхпүн баҕарабын: Нуучча географическай уопсастыбатыгар тиксиһиннэрээччи буолар кыахтааххын дуо? Эбэтэр Радловы, Наука акадьыамыйатын кытта? Эн эрэкэмэндээссийэҥ улахан ыйааһыннаах буолуо этэ. Онон Эйигиттэн улахан көрдөһүүлээхпин, мин туспар кэпсэтиилэри ыытаргар. Өскөтө мин үлэлэрим итиннэ тахсар буоллахтарына, бэйэбэр көрүллүөхтээх эксэмпилээрдэрэ наада этилэр. Мин ааптар быраабын туһунан ханнык да өйдөбүлүм суох, кыһалҕаттан атыылаан көрө сатыахпын сөп.

 Норуот айымньыларын быһыытынан хомуйбут үлэлэрим уонна бэйэм айбыт айымньыларым испииһэктэрин холбуубун:

Саха тылыгар омонимнар, синонимнар, архаизмнар, уонна провинциализмнар. 2) Биир остуоруйа уонна үһүйээннэр. 3) Сибэтиэйдээҕи сэрэбиэйдээһиннэр, итэҕэйбэт буолуу уонна билгэлээһин. 4) Чабырҕахтар. 5) Тылбаастаах 150 таабырын. 6) Тылыттан тылыгар биэрэр уонна көҥүл тылбаастардаах 500 өс хоһооно. 7) Тылбааһа суох 10 талыы ырыа. 8) “Абааһы андаҕара” тылбаас. 9) Ороспуонньук Манчаары олоҕуттан биир интэриэһинэй түгэн. 10) Манна саамай интэриэһинэйэ диэн, бу өс хоһоонноругар сахалар олохторун-дьаһахтарын, майгыларын-сигилилэрин, үгэстэрин, аан дойдуну анаарар көрүүлэрин, былыргы олохторун уратыларын поэзия тылынан хоһуйан тиэрдии буолар.

    Мин 1913 сыл сайыныгар Бөтөрбүүргэ тиийиэхпин сөп. Итэҕэллээх киһим Дмитрий Иванович Слепцовы кытта сибээстэһиэххин сөп. Кини балаҕан ыйыгар ыытыллыахтаах Романовтар династиялара ыраахтааҕылаабыттара 300 сыла туолуутун өрөгөйүгэр кыттыахтаах саха дьокутаассыйатын дэлэгээтин быһыытынан барар.

Барыта үчүгэйи баҕара хааллым Алексей Кулаковскай.

Ф.202. Оп. 2. Д. 242. Л. 1-8. СПФ АРАН

Пркопий ИВАНОВ бэчээккэ бэлэмнээтэ.