Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

«Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн» диэн этэллэр да, Варвара күлэригэр-үөрэригэр туох да төрүөт суох курдук.

«Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн» диэн этэллэр да, Варвара күлэригэр-үөрэригэр туох да төрүөт суох курдук.

Биллэн турар, өбүгэлэрбит бу этиилэрэ “күһүн буолла да, күлэ-үөрэ  сылдьыахтааххын” диэн өйдөбүлэ суоҕун Варвара бэркэ билэр. Кини “күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн” диэҕин, күн-дьыл уларыйарыгар туох да битэмииннээх, иҥэмтэлээх аһы-үөлү хаһааммакка хаалла. Бачча сааһыгар диэри даачаланан-таймаланан, бэйэ үүннэрбит оҕуруотун аһын туһатын  билбэтэҕэ. Бэл, сайыны-күһүнү быһа оҕуруокка умса түһэр дьүөгэлэрин сэтэриир этэ. Хачыгырыыр харчылаах үлэлээх буолан, баҕарда да, ырыынактан баран тугу баҕарбытын атыылаһан тото-хана сиирэ. Ол бэйэтэ, быйыл кыһыҥҥы да хасааһын булунар кыаҕа суох бу сытан хааллаҕа абаккатын!

***

Варвара доруобуйата мөлтөөн сытта диэҕи, аны туга да ыалдьыбат. Арай,  дууһата моруу буолар, сүрэҕэ туохтан эрэ ытырбахтыыр, ол аайы сытар мээнэ буолан хаалла. Бу аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт хоруона хамсыга дьону барытын дьиэҕэ хаайан, ханна да кэлбэт-барбат оҥордо. Үлэлэригэр кэлэллэрин өссө бу саас боппуттара. Онон Варвара Васильевна чугас дьонун кытары атах тэпсэн олорон сэһэргэспэккэ, айах атан кэпсэппэккэ, улаханнык соҕотохсуйда, дьонноох киһи дьоллооҕун, дьэ, өйдөөтө. Биир сыл анараа өттүгэр “дьону кытта алтыспаккыттан эрэйи көрүөҥ, дууһаҥ моруу буолуо” диэбиттэрэ буоллар, арааһа, өһүргэнэн өттүгүн үлтү түһэ сыһыа этэ. “Аныгы үйэҕэ тэлэбиисэр, социальнай ситим элбэҕэр киһи хайдах чуҥкуйуой?”-- диэ этэ.

“Туох барыта кэмнээх-кэрдиистээх” дииллэринии, сайдыы ити да көрүҥнэриттэн киһи салҕар, сылайар кэмнэрэ баар буолаллар. Билигин, бэл, кыргыттара да ийэлэригэр кэлэн аралдьыта түһэри наадалааҕынан аахпаттар. Бородууктатын, күннээҕи наадыйарын сакаастаатаҕына, дьиэтин ааныгар хаалларан баран, суоллара сойбута эрэ баар буолар. Бүттэхпит ол... Тулаҥ барыта чуумпурдаҕына, бэйэҥ саҥаҕын эрэ иһиллинэргэр тиийэҕин. Дьиҥэр, тэбэр сүрэхтээх, күүрэр тымырдаах киһи туохтан эрэ тардыһардаах, тутуһардаах буоллаҕына эрэ олоҕо уһуур эбээт.

тетя печаль

Эр киһи күүстээх илиитин сылааһын билиэн, кини эйиэхэ эрэ аныыр хатыламмат тылларын истиэн хайа да дьахтар, хайа да сааһыгар баҕараахтыыр ини? Оннук эр бэрдэ Варяҕа, дьэ, суоҕун курдук суох. Оҕолорун аҕата, кыргыттара кыра эрдэхтэринэ, атын маа бэйэлээххэ барбыта. Кэлин Варяҕа соҥноно сатыыр эр дьон син баара да, икки атахтарынан куоппуттара, сорохторун бэйэтэ муустаах ураҕаһынан үүртэлээбитэ. Куотааччылар кини улаатан эрэ кыргыттардааҕыттан мэһэйдэппиттэрэ, санаатахтарын аайы дьахтар сылаас дьиэтигэр киирэр кыахтара суоҕун өйдөөбүттэрэ. Кыргыттар улаатан, ыал буолан, туспа барыахтарын хайалара да хараҕар оҥорон көрбөтөх, ырааҕы-киэҥи толкуйдаабатах. “Иккистээн кэргэн тахсаҕын дуу эбэтэр кыргыттарыҥ олохторунан олороҕун дуу?” диэн боппуруос турбутугар, биллэн турар, көмүс чыычаахтарыныын олорорун ордорбута. Варя өссө биир сүрүн сыыһата итиннэ сытар эбит этэ.

Олох биир сиргэ турбат. Аар айылҕалара тыйыс тымныы тыына биллиэн иннинэ “миэхэ кэлэн, көччүйэ түһүҥ” диэбиттии, көмүс кырааскаларынан күлүмүрдүү, көмнөҕүн түһэрэн, иһийэн аҕай турдаҕа. Биир маннык күһүҥҥү түүн Варя төрөппүт ийэтин түһээн көрдө. Ийэтэ күн сириттэн күрэниэҕиттэн  түүлүгэр киирэн аймаабат этэ ээ. Тоҕо көстөөхтөөтө буолла? Идэтинэн эмиэ сэмэлиэн эбэтэр сэрэтиэн баҕардаҕа дуу? Түүлүттэн сиэттэрэн, икки оҕолоох ийэ күн сиригэр күндү киһитин хомоппут, кэлэппит кэмнэрин  санаан улаханнык харааһынна...

***

Варя ийэтигэр Марыынаҕа соҕотох оҕо этэ. Марыына пиэрмэ ыарахан үлэтиттэн ордубата. Биирдэ эмэ быыс булан, дьиэлэригэр элбэх дьону мунньан түмсүбүттэрэ, бырааһынньык тэрийбиттэрэ да суоҕа. Бэйэтин билиэҕиттэн ийэтэ уонна бэйэтэ эрэ. Кыыс аралдьыйара эрэ оскуолата этэ. Ону да оскуолаҕа киниэхэ эйэргиир, төбөтүттэн имэрийэн: “Сээн”, -- диир учуутал, тоҕо эрэ, аҕыйаҕа.

Кыысчаан биир саастыылаахтарын кытары киэҥ сирдэринэн тэлэһийиэн,  саҥа сири-дойдуну билиэн-көрүөн баҕарар буолан испитэ. Арай биирдэ учуутала үҥкүү ансаамбылыгар сылдьар кыыс ыалдьан хаалбытыгар, Варяны үҥкүүлэтэн көрөөрү ыҥырбыта. Икки табачаан уонна булчут нүөмэрдэригэр  Варя булчуту толорор буолбута. Үҥкүү хамсаныыларын оҥоруохтааҕар буолуох, дьиэтин иһиттэн улаханнык тахсыбатах кыысчаан, кырдьыга да, мастыйан хаалбыт курдуга, булчут хамсаныыларын бэрт эрэйинэн үтүктүбүтэ. Ол да буоллар, ыксал буолуо, Варяны үҥкүүлэтэргэ күһэллибиттэрэ. Ыаллыы сытар нэһилиэккэ баран бэстибээлгэ кыттыбыттара. Бэстибээл бүтэн, таба үҥкүүтүн толорбуттарын иһин тэрийээччилэр икки “табачаан” кыыска Махтал суругу туттарбыттара, оттон булчут буолбут Варя кураанаҕы кууһан хаалбыта. Ол эрэн, сатаан үҥкүүлээбэтин билинэр буолан, хомойбута-хоргуппута түргэнник ааспыта.

Арай, бэстибээл кэмигэр буолбут биир соһуччу түгэн кини оҕочоос сүрэҕин улаханнык аймаабыта. Үҥкүүлээн бүтэн баран, кэнсиэри салгыы көрөөрү, кыргыттар саалаҕа киирбиттэрэ. Дьэ, миэстэлэрин булан үөрэ-көтө кэнсиэр көрөн эрдэхтэринэ, аттыгар олорбут биир эмээхсин: “Тоойуом, ким оҕотоҕунуй? Хайдах эрэ хараҕым таптыы көрөр ээ”, – диэбитэ. Онуоха кыыс: “Дайаарка Марыына оҕотобун”-- диэбитин кулгааҕа эрэ истэн хаалбыта. Онуоха эмээхсин аттыгар олорбут атын дьахтар: “Ол иһин даҕаны, көссүү оҕото көрбүтүнэн төрүүр диэн уот харахха да этэллэр эбит. Ити оҕо олох да биһиги Роман Романовичпытын көрбүтүнэн төрөөбүт буолбаат?!” – диэн улахан баҕайытык саҥа аллайбыта. Варя истиэм эрэ диэбэтэҕин истэн, муннукка хаайыллыбыт курдук санаммыта, сибилигин хараҕын уутун таһааран ытыырга бэлэм этэ. Дьолго, кыргыттара кинини илиититтэн харбаат, таһырдьа куоппуттара.

Дьиэтигэр кэлээт, сыттыгын кууһа сытан маккыраччы ытаабыта. Ону ийэтэ кумааҕы махтал ылбатаҕыттан ытыыр диэн ааттыы, уоскута сатаабатаҕа. Варя сарсыарда турбута, ийэтэ үлэтигэр барбыт этэ. Киэһэ борук-сорук буолуута хаатыҥката хаачыргыыра ыраахтан иһиллэн, туман быыһынан киирэн кэлиэ. Варя астаабыт аһын аһаабыта буолуохтара, тугу да улаханнык эйэргэһэр бириэмэ да баар буолуо биллибэт. Ол эрэн, кыыс ити күн хорсунун киллэрэн, ийэтиттэн ыйытарга санаммыта.

– Ийээ, ити Роман Романович диэн кимий? Кини мин аҕам дуо? – диэн малтаччы ыйытар киһи буолан биэрбитэ.

Итинниги эрэ истиэм диэбэтэх Марыына кыыһыттан хараҕын куоттаран баран, хоһугар киирэн хаалбыта. Сотору кыыс ийэтэ саҥа таһааран ытыы сытарын истэн, хоско киирбитэ. Марыына кыыһын бэйэтин диэки тардан ылан, иккиэн ороҥҥо куустуспутунан сыппыттара.

– Тоойуом, хаһан эрэ, син биир билиэхтээх этиҥ. Ол эрээри бэйэбиттэн истэ иликкинэ, туора дьон хоп-сип гынан тириэрдэ охсубуттара хомолтолоох. Роман Романович, кырдьык, эн айбыт аҕаҥ.

--Оттон тоҕо оччоҕо биһигинниин олорботуй?

--Олоххо араас буолар. Биһиги холбоһор кыахпыт суоҕа. Кини атын дьиэ кэргэннээҕэ...

Сибилигин аҕай ийэтин аһынан, ыбылы кууһа сытан, тэҥҥэ ытаһа сыппыт кыысчаана эмискэччи ойон тураат, таһырдьаны былдьаспыта.

Ийэ барахсан кинини тохтото сатаабатаҕа.

“Ол иһин даҕаны, Роман Романович ыаллыы нэһилиэккэ көһөн кэлбит диэбиттэрэ кырдьык эбит...” – диэн ытаан сыҥсыйа-сыҥсыйа, дьиэ өһүөтүн тонолуппакка одуулаабыта.

***

Инники дьылҕаларын түстүөхтээх бу түгэн кэнниттэн күннэр-дьыллар аастар ааһан испиттэрэ. Ийэлээх кыыс ити кэпсэтиигэ аны эргиллибэтэхтэрэ. Ол эрэн, Варя ийэтэ кэлэрэ-барара сыыдамсыйбытын, бэйэтэ да билбэтинэн истиҥник мичээрдии сылдьарын, ардыгар дьиэтигэр түүн ортото кэлэр буолбутун дьиктиргии санаабыта.

Оскуоланы бүтэрээри сылдьар кыыс киэһэ өттүгэр кылааһын оҕолорун кытары уулуссаҕа хаамсар, саалаҕа баран волейбол оонньуур, киинэҕэ сылдьар буолбута.

Тохсунньу томороон тымныыта бүрүүкээн турара. Биир киэһэ волейбол куруһуогар тиийбитэ, учууталлара ыалдьыбыт буолан, атын күҥҥэ көһөрөн кэбиспиттэрэ. Хомойон да хайыахтарай, хата, эдэр дьон оҕо саастарын санаан, хараҥаҕа хаарынан тамнаһа оонньоон барбыттара. Оччолорго Саха Сирин кыһына сарсыардаттан дьыбардаах, чысхааннаах буолара. Өр буолбатахтара, дьиэлэригэр тарҕаһарга санаммыттара.

Варя тиэргэнигэр чугаһаан иһэн, дьиэтин уота ыраахтан сандаарбакка, имик-самык эрэ умайарын дьиктиргии санаабыта. Дьиэтигэр киирээт, тоҕо эрэ, супту ийэтин хоһугар ааспыта. Уонна, уонна... Варя хаһан да көрбөтөҕүн көрөн, саҥатыттан матан, биир сиргэ тэпсэҥнии турбута. Ийэтэ киэҥ оронугар биир билбэт киһитин кытары сарын-санныларыттан өйөнсөн сыталлара...

Манныгы эрэ көрүөм диэбэтэх уонна наар ийэтигэр соҕотох буоларын билинэ улааппыт кыыс ити күнтэн ыла ийэтигэр сыһыана тымныйбыта.

кыыыс печаль

Кини ийэтин билбэт эр киһитэ сэнээн, атаҕастыы сылдьарын курдук санаа баһыйар буолан испитэ. Оттон Марыына тубустар тупсан, таҥастыын-саптыын киһи билбэт буола уларыйбыта. Бэл, үлэтиттэн уурайбыта. Ийэтэ күнү быһа  дьиэтигэр баара, ас арааһын астаан, кыыһын үөрэ-көтө, эйэргии көрсөрө. Төһө да үлэлээбэтин иһин, ас-таҥас өттүнэн тутахсыйбатахтара, төттөрүтүн, урут куораттан эрэ кэлэн атыылыыр сэдэх астара-үөллэрэ куруук кинилэр остуолларыгар баар буолара.

Саҥа дьыл бырааһынньыга чугаһаан испитэ. Ийэтэ биир киэһэ кыыһын көрсөрүгэр оҕо эрдэҕинээҕитин курдук иэдэһиттэн уураан ылбыта уонна, түргэн үлүгэрдик сонун устан, таҥас ыйыыр сиргэ ыйаабыта. Куукунаҕа киирбитэ, остуол хотойорунан аһылык ууруллубут этэ, үс тэриэлкэ, үс ыстакаан турарын көрөн, кыыс дьиктиргии санаабыта.

– Кыысчааныам, бүгүн биһиэхэ Роман Романович ыалдьыттыы, кэпсэтэ  кэлиэҕэ. Үһүөммүтүн дьоһуннаах кэпсэтии күүтэр быһылаах. Бука диэн, бэйэ бодоҕун тардынаар дуу, тукаам... -- диэн көрдөһүү аҥаардаах намыын бэйэлээхтик саҥарбыта.

Кыыс ийэтин саҥатыгар кыһаллыбатаҕа буолбута. Аччыктаабыта бэрт буолан, “ыҥырыллыбатах ыалдьыты” күүппэккэ, сибилигин да хабыалаабытынан барыах курдуга.

– Дьэ, көрүллүө, туох үтүө бэйэлээххин кистии сылдьыбыккын! –  диэн  ийэтин диэки өһүөннээхтик көрөн кэбиспитэ.

***

Сотору болдьоммут кэмҥэ кыыс олоҕор таайыллыбатах таабырын кэриэтэ буолбут, ийэтин олоҕун тосту уларыппыт эр бэрдэ киирэн кэлбитэ.

 Кини иккиэннэригэр хоруопка сакалаат кэһиитин, фруктатын аа-дьуо остуолга уурталаабыта. Варя кириэһилэҕэ олорон эрэ үөрэтэрдии кини диэки тонолуппакка одуулуу олорбута.

Ийэтэ остуолга ыҥыртаан кэпсэтиини саҕалаабыта:

--Варя, эппитим курдук, эн хаһан эрэ билиэхтээх этиҥ. Бу... бу, эн айбыт аҕаҥ олорор. Бу сыллар тухары мин кинини санаабатах күнүм суоҕа... Билигин Роман Романович тус олоҕор улахан уларыйыылар тахсаннар, эн биһиккини  дойдутугар илдьэ барыан баҕарар. Онон, кыысчааныам, эн аҕаҥ сылаас сыһыанын билэн, кинини билинэн бииргэ олорон көрүөхпүтүн баҕарабыт.

--Кини бу сыллар тухары ханна сылдьыбытай? Мин сокуоннай сааспын туоларбын кэтэһэ сылдьыбыта дуо?! – Варя Роман Романович диэки сөмүйэтинэн ыйа-ыйа хаһыытаан бытарыппыта.

Ийэтэ Роман Романович диэки ыйыппыттыы көрбүтүгэр, эр киһи остуолтан ойон туран, тыл этэн эрэр киһи курдук, хаалтыһын көннөрүммүтэ, бэйэтэ да аҕыйаан эрэр баттаҕын табыгаһа суохтук өрө анньыммыта буолбута уонна кэһиэхтээх куолаһынан:

– Варя, мин эн ийэҕин эдэр эрдэхпиттэн таптыыбын. Ол эрэн, олохпун эрдэ оҥостубут уонна хас хардыыҥ ахсааҥҥа сылдьар буолан, биһиги бииргэ буолар кыахпыт суоҕа. Эн күн сирин көрбүккэр мин олус дьолломмутум... Билигин арыый атын кэм... уонна оҕолорум улаатан бары тарҕастылар. Кэргэним орто дойдуттан күрэммитэ ыраатта. Онон урукку алҕаспытын көннөрөн, ийэҕиниин бииргэ буоларбытын көҥүллүө диэн эрэниэхпин баҕарабын. Бу орто дойдуга киһи соҕотох буолуо суохтаах, – диэн түргэн үлүгэрдик кутан-симэн кэбиспитэ.

Варя саҥатыттан матан, туох да диэн эппиэттиэн билбэтэҕэ. Кинилэргэ туох эрэ куһаҕаны оҥордорбуон диэбиттии, үөннээхтик мичээрдээбитэ буола олорбута.

***

Били күүтүүлээх Саҥа дьыл бырааһынньыга санньыар аргыстаах ааһан хаалбыта. Варя ийэтигэр сөбүлэҥин биэрбэтэҕэ, Роман Романович даҕаны аны кинилэр дьиэлэригэр өҥөйбөтөҕө. Кыыс бэйэтэ да кыра нэһилиэгин   дьоно кинини сэтэрээбиттии, сиилээбиттии көрөр курдуктарын сэрэйбитэ. Кылааһын салайааччыта Нина Петровна Варяны үөрэнээччитин кытары кэпсэтэ, сүбэлии сатаабыта да, кыыс, бэл, учууталын тылын ылымматаҕа.

Роман Романович кинилэр олохторуттан сүтүөҕүттэн ыла Марыына хаппыт хардаҕастыы ис-иһиттэн эмэҕирэн хаалаахтаабыта. Бэйэтэ да аҕыйах саҥалаах бэйэтэ кэпсээнэ-ипсээнэ сэдэхсийэн, төрүт сирэ ороно эрэ буолаахтаабыта, сытан-сытан сыыгынас буолбута. Хаһааҥҥыта эрэ эдэрчи дьахтар эдэр сааһын тапталын иккистээн куоттарбытыттан абатыйарын,  соҕотохсуйуу муҥун билэн, эрэйи көрөрүн атаахтык иитиллибит кыыһа өйдүү да сатаабатаҕа.

Марыына кыыһын үөрэххэ атаарар сайыныгар үөрбүтүн да, хомойбутун да биллэрбэтэҕэ, алгыс тылларын да эппэтэҕэ, кэп да туомматаҕа. Оннук дууһата кураанахсыйан, сүрэҕэ таастыйан хаалбыт курдуга. Оттон Варя үөрэххэ киирбитэ-киирбэтэҕэ биллибэккэ, ууга тааһы бырахпыттыы сүппүтэ. Хойутаан да буоллар ийэтигэр  “Роман Романовичка кэргэн таҕыс” диэн тыл аҥаарын да ыһыктыбатаҕа. “Ити Варя кыыс муус да сүрэхтээх буолар эбит. Бэйэтэ илэчиискэ барыах эрээри, саатар, ийэтэ итиччэ үчүгэй киһиэхэ кэргэн тахсан, дьоллонон хааларын көҥүллээбэтэ. Роман Романович кэтэһэ сатаан баран, ыраах хоту барбыт. “Оҕо сүрэҕэ – тааска” диэн, дьэ, итини этэр эрдэхтэрэ”, –  диэн кэтэҕэр саҥаралларын истибитэ.

Хомойуох иһин, Варя төрөөбүт дьиэтин аанын сабан тахсыаҕыттан ийэтигэр эргиллибэтэҕэ. Хаһан баҕарар үчүгэй да, куһаҕан да бүтэр уһуктаах. Ийэтэ барахсан соҕотоҕун олоро сатаан баран, дьаһалта этиитинэн, кырдьаҕастар дьиэлэригэр атаарыллыбыта...

***

Варвара Васильевна тоҕо ийэтин туһугар кытаанах, өстөөх да санааланна? Ийэтэ барахсан кыыһын соҕотоҕун иитээри утуйар уутун умнан туран, ыарахан үлэҕэ сылдьыбытын, эрэйи эҥээринэн тэлбитин, эр киһи эйгэтин суохтуурун, дьахтар киһи аналынан таптыан уонна таптатыан баҕарарын оройугар оҕустаран да көрбөтөҕө олус хомолтолоох.

Орто дойду олоҕор икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх алҕаһы оҥорбут да буоллаҕына, күүстээх санаатынан ону көннөрөргө дьулуһар. Роман Романович кини ийэтин таптыыра, кыыһын суохтуура, кырдьар саастарыгар бииргэ буолуохтарын баҕарбыттара, үөһээҥҥи дьылҕаһыттар да ону утарбатахтара эбээт. Кинилэр дьоллоро, иккис олохторо бэйэлээх бэйэлэрин кыыстарыттан кытаанахтык тутулуктаныан сэрэйэн көрбөтөх “буруйдаахтар” дуо?

Бэйэтэ орто омурҕаныгар тиийбит Варвара Васильевна төрөппүт ийэтин  көрөр-харайар ытык иэһин толорботоҕун, киниэхэ тугунан да суураллыбат айыыны-хараны оҥорбутун кэлин бэйэтин олоҕо түөрэ-лаҥкы барбытыгар эрэ оройдотто. Ону даҕаны кини сүрэҕэр чугаһатар, этигэр-хааныгар сыһыарар эр киһитэ суоҕуттан таарымтата киирэн эрэ баран өйдөөтө. Соҕотохсуйуу муҥа хайа да сааска кэлэрин, онтон быыһанар ыараханын  билэн, тулатын одуулаан көрдө. Ону баара, биир улуу киһи эппитинии: “Соҕотох киһи иннэ кэриэтэ, саба суох тугу гыныаҕай?”

Надежда ЕГОРОВА-НАМЫЛЫ.

  • 4
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 1

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением