Политика

 Киһи ааҕан сиппэт көмөтө

 Хомуньуус баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин бюротун уурааҕынан, тыа сирин оройуоннарыгар (улуустарыгар) бырамыысыланнай оройуоннар, тэрилтэлэр сыһыарыллан, шефтэһии тэриллэрэ. 1977 сыл саҥатыгар Чурапчы улууһа чохтоох Нерюнгри куораты кытары шефтэһиитэ олохтоммута. Ити сыл олунньу 26-27 күннэригэр Чурапчыттан баартыйа райкомун бастакы сэкиритээрэ И.П. Листиков салалтатынан, А.Е. Филиппов, А.Е. Чичигинаров, С.И. Сергеев, Т.Т. Тоскин састааптаах бастакы дэлэгээссийэ чохтоох куоракка официальнайдык ыалдьыттаабыта, саҥа олохтоммут «Нерюнгри бочуоттаах ыалдьыттара» диэн кинигэҕэ киллэриллибиттэрэ.

Кинилэри баартыйа куораттааҕы кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ И.И. Пьянков уонна горисполком бэрэссэдээтэлэ М.П. Кочнев олус тэрээһиннээхтик көрсүбүттэрэ. Шефтэһии хамыыһыйатын Нерюнгрига салайааччытынан М.П. Кочнев, официальнайа суоҕунан, онно судьуйанан үлэлиир, Чурапчы Хайахсытыттан төрүттээх А.П. Илларионов буолбуттара. Кинилэр тэрээһиннэринэн, сопхуостарга Нерюнгри тэрилтэлэрэ сыһыарыллыбыттара, Нерюнгритааҕы эргиэн тэрилтэтэ Чурапчы райпотун кытары шефтэспитэ.

«Афанасий Петрович үгүс көрсүһүүнү тэрийбит, тиксиһиннэрии, сирдээһин курдук араас киириилээх-тахсыылаах үлэни толорбут умнуллубат өҥөлөөх киһибит буолар. Оройуон сопхуостара, тэрилтэлэрэ биһиэхэ суох тутуу матырыйаалын, араас кээмэйдээх турбалары, сантехника тэриллэрин, носуостары, анал тиэхиньикэлэри ылаллара, бастакы арочнай гараастар тутуллубуттара. Сут-кураан сылларга комбикорманы, оту тиэйиигэ Нерюнгри тэрилтэлэрэ ыарахан уйуктаах массыыналар холуонналарын тэрийэллэрэ... Үлэ бастыҥнарыгар оччолорго көстүбэт массыына, матассыыкыл пуондалара Нерюнгри куорат лимиититтэн бэриллэллэрэ. Биир тылынан, киһи ааҕан сиппэт үтүө көмөтө оҥоһуллубута» диэн улуус биир төһүү салайааччыта Аркадий Егорович Филиппов «Күн сирин үтүө киһи киэргэтэр» кинигэҕэ ахтыы суруйан үйэтиппитэ.

Бастакы кэнсиэртэр

 Улуустан 16 киһилээх уус-уран самодеятельность бөлөҕө Алексей Шадрин салалтатынан Нерюнгрига аан бастаан 1981 сыллаахха, олунньу 27 күнүттэн кулун тутар 2 күнүн хабан, ССКП ХХVI сийиэһин кэмигэр ыалдьыттаабыта.

Сарсыарда 8 чааһы 15 мүнүүтэ ааһыыта Чульман пордугар түспүппүт. Онтон оптуобуһунан Нерюнгрига кэлэн, гостиницаҕа олохтоотулар. Сарсыарда аһалыкпытын аһаан, 11 чаастан горисполкомҥа көрсүһүүгэ бардыбыт. Ол күн куорат кэрэ-бэлиэ сирдэринэн, чохтоох разрезка, хайа байытар фабрикаҕа экскурсиялаатыбыт.

Киэһэ 6 чаастан «Строитель» култуура дьиэтигэр бастакы кэнсиэрпит буолла. Быыс быыһынан сааланы көрөн баран, Февронья: «Тыый, ити айылаах торулуур тоҥ, соҕурууттан кэлбит омуктарга, хайдах ыллаан сэҥээрдиэх бэйэбитий?» – диэн бэркэ салынна, дьиҥинэн, кини эрэ буолуо дуо, барыбыт да испитигэр кутуйах хаамара! Конферансье биллэрбитигэр, Февронья Мария Михайловалыын дуэттыы таҕыстылар. Ыллаан бүппүттэригэр, ытыс тыаһа өрө хабылла түспэт дуо? Кыргыттар дьырылатан куоластара истиэххэ дьикти кэрэ!

Гостиницаҕа кэлбиппитигэр, гостиница үлэһиттэрэ эҕэрдэ бөҕөтө: «Кэнсиэркит наһаа үчүгэй үһү, сарсын баран көрүллүө!» -- дэстилэр. Биһиги харыс үрдээн, сүргэбит көтөҕүллэ түстэ. Сахалар кэнсиэртэрин төрүт көрө илик эбиттэр.

Нөҥүө күнүгэр «Якутуглестрой» кэмбинээккэ, тутуу матырыйаалын собуотугар, ГРЭС-кэ сырытыннардылар. Киэһэ 6 чаастан «Энергостроитель» култуура дьиэтигэр доҕордоһуу биэчэрэ буолла. Саалаҕа көрөөччү толору. Хас биирдии нүөмэрбитин дохсун ытыс тыаһынан атаараллар.

Кулун тутар 1 күнүгэр Иенграҕа таба бырааһынньыгар бардыбыт. Өрөбүл күн буолан, табалар сүүрүүлэрин көрөөрү, киһи бөҕөтө кэлбит. Омук сириттэн кытары бааллар дииллэр. Улахан массыына куусабын сыана оҥорбуттар, онно эҕэрдэ миитин быыһыгар ырыаһыттар тахсан ыллыыр эбиттэр. Микрофонунан эбэҥки дьахтарын ырыата иһиллэр.

Дьэ, биһиги кэнсиэртиир буоллубут. Аатын ыҥыралларын кытта, ырыаһыт Николай Саввин сүүрэн мөтөһүйэн таҕыста да, арай, икки атаҕа адаарыс гына түстэ. Соһуйан, саҥата суох бардыбыт! Хата, киһибит тута ойон турда да, байаныыс Николай Уаров оонньуурун кытта «Сыны России», «Калинка», «Россия Родина моя!» ырыалары бииртэн биир тардан кэбистэ. Күүстээх тенор куолас сааскы чэбдик салгыҥҥа дьиэрэһийэн, ыраах хайалар диэки дуораһыйа эҥсиллэн бара турда. Көрөөччү бөҕөнү бэйэтигэр тоҕо тардан ылла. Соҕурууттан улахан ырыаһыт кэлбитин курдук, дохсуннук көрүстүлэр, үөрүү-көтүү, ытыс тыаһа өрө ньиргийэн олордо. Толорон бүтэн кэлбитигэр,  туох буолан тас уорҕатынан барбытын ыйыппыкка, «Куусаптара тимир эбит, ынырык халтараан, ону билбэккэ буорайдым!» -- диэтэ (Николай Егорович барахсан, Дириҥ агрооскуолатын английскай тылга учуутала, олус да көнө, судургу майгылаах, талааннаах ырыаһыт этэ). Күнүстэн киэһэ «Золотинка» ыстаансыйаҕа экскурсиялаатыбыт, онтон олохтоох култуура дьиэтигэр кэнсиэртээтибит.

Кулун тутар 2 күнүгэр «Беркакит» ыстаансыйаҕа уонна «Чурапчы» диэн ааттаах уулуссаҕа турар 3-с №-дээх оскуолаҕа сырыттыбыт. Салгыы Чульмаҥҥа айаннаатыбыт. Киэһэ 6 чаастан «Юность» култуура дьиэтигэр доҕордоһуу биэчэрэ буолла. Онно Афанасий Петрович Илларионов кэргэнэ Венералыын кэлэ сырытта. Кини дойдутун дьонун таптыыра, төрөөбүт түөлбэтин курдаттыы ахта-саныы сылдьара, тэрийэр-салайар үлэтиттэн-хамнаһыттан өтө көстөрө. Эчи, биһигини, Эрилик өттүлэрин, билэрэ да бэрт! Улахан үлэһиппин диэн киэмсийии суох, олус судургу (бука, дэлэгээссийэбит салайааччыларын, Алексей Шадрины, райком сэкиритээрэ Дмитрий Петрову, култуура управлениетын начаалынньыга Иван Кандинскайы кытары быһаччы алтыспыта, биһиги сырыыбытын хааччыйбыта чахчы). Барыбытыгар «Уус-уран самодеятельноска Нерюнгри куорат лауреаттара» диэн үрдүк ааты иҥэрэн, грамота биэрдилэр, тыа сиригэр сэдэх курустаал иһит бадаарактары туттардылар. 

Ыһыаҕы ыһыы

Нөҥүө сылыгар, ол эбэтэр 1982 сыллаахха, Чурапчыттан 37 киһилээх дэлэгээссийэ тиийэн, Нерюнгрига бастакы сахалыы ыһыаҕы ыспыппыт. Түһүлгэҕэ норуоттар доҕордоһууларын уруйдуур лозуннар уонна былакааттар  бөҕө ыйаммыттар, үбүлүөйүнэй ыһыах чиэһигэр үс аар сэргэлэри кэккэлэппиттэр. Ол сэргэлэри «Гражданстрой» трест 17-с №-дээх тутар управлениета туруорбут. Ыһыаҕы кылгас киирии тылынан баартыйа Нерюнгритааҕы горкомун иккис сэкиритээрэ П.С. Федоров аспыта. Аҕыйах хонуктааҕыта Нерюнгри дэлэгээссийэтэ Чурапчы үбүлүөйүнэй ыһыаҕар кыттан кэлбитин туһунан иһитиннэрбитэ уонна Нерюнгри олохтоохторун ааттарыттан ыалдьыттары итиитик эҕэрдэлээбитэ.

Итинтэн ыла Нерюнгрига ыһыах хас сыл ахсын, от ыйын бастакы өрөбүлүгэр, ыһыллар буолбута. Култуурунай сибээс олохтонон, Нерюнгри уус-уран самодеятельноһа биһиги ыһыахпытыгар, бэлиэ түгэннэрбитигэр кэлэр, оттон биһиги кинилэр ыһыахтарыгар, табаларын бырааһынньыгар кыттар, сахалыы ас-үөл дьаарбаҥкатын уонна норуот маастардарын оҥоһуктарын быыстапкаларын тэрийэр үгэспит олохтоммута.

***

Дьэ, ити курдук доҕордуу сибээс уһун үйэлэнэригэр, сайдыыга-үүнүүгэ элбэх үлэ ыытылларыгар үгүс сабыдыалы оҥорбут, үтүөкэн өйдөбүллэри хаалларбыт дьоннортон биирдэстэрэ биһиги биир дойдулаахпыт Афанасий Илларионов буолар. Төрөөбүт нэһилиэгэ Хайахсыт Афанасий Петрович төрөөбүтэ 80 сылыгар аналлаах Үрүҥ Тунах ыһыаҕы бэс ыйын 11 күнүгэр ыһаары олорор. Бу күн Ил Түмэнтэн, улуус дьаһалтатыттан, ыраахтан-чугастан уруу-хаан дьоно кэлэн ыалдьыттаан, кини туһунан ахтан-санаан ааһыахтара.

                                       Мария ГЕРАСИМОВА-Сэҥээрэ,

култуура улуустааҕы управлениетын

фольклорга үлэһитэ.

Чурапчы.