Политика

Норуоттарыгар, дьонноругар-сэргэлэригэр, чахчы, үтүөлээх дьон ааттара-суоллара, араас биричиинэнэн, умнуллан-тэмниллэн, сүтэн-оһон хаалара олоххо өрүүтүн баар көстүү буолар. Хайа да түбэлтэҕэ, оннук сыһыан, биһигини, тыыннаахтары киэргэппэт.

• "Отцы-основатели" диэн сир аайы ыйаабыт баннердарыгар Степан Васильев мэтириэтэ суох.

Тус бэйэм 100 сыллаах үбүлүөйгэ Степан Васильев аата ахтыллан ааспатаҕа, кинини оччолорго аптаныамыйаны утарбыта диэн «буруйдааһыны» кытта сибээстээх дии саныыбын. Ханнык эрэ «үрдүк өһүөлээххэ», хайа эрэ «өйдөөх» өй салҕаан биэрбитэ эбитэ дуу… Тойон киһи тааһа кырыыланарыгар бэртээхэй төрүөт көһүннэҕэ ол дии. Кини баара-суоҕа сөмүйэтин чочоҥнотуо кэрэх, толорооччулара былдьаһа-тарыһа атахтара быстарынан ойуохтара турдаҕа дии.

Бүгүн кэлэн буруйдуубут дуо?

Степан Васильевы Саха Сиригэр аптаныамыйа бэриллэрин утарбыта диэн ким эмэ буруйдаабыттаах дуо? Ойуунускай «Ааспыт күннэр-дьыллар» ахтыытыгар суруйар: «Браташ онуоха диэри сөбүлээбэккэ, Степан Васильевы кытта бииргэ сылдьан баран, кэмпириэнсийэ саҕана тиийэн, төттөрү аҕытаассыйа оҥорон, автономия кэлэрэ сөп диэн куоластаата». Баара-суоҕа бу биир этиинэн бүттэ. Ойуунускайы син аахпахтаабыт буолуохтаах этим эрээри, Степан Васильев аптаныамыйа бэриллэрин утары үлэлээбитин туһунан мантан атыны суруйбутун биирдэ да түбэһэн аахпатаҕым.

"Степан Васильев аптаныамыйаны утаран үлэлээбитэ" диэн боппуруоһу туруоруу төрдүттэн сыыһа. Аптаныамыйа бэриллэрин уобаластааҕы (күбүөрүнэтээҕи) бартыыйынай тэрилтэ хомуньуустара утаран утарбыттара. Кинилэр ол утарыыларын Саха Сирэ хаалыыта олус улаханынан, суола-ииһэ төрдүттэн суоҕунан, уобалас оробуочай кылааһа ончу суоҕунан, олохтоох хомуньуус тэрилтэтин күүһэ-кыаҕа үгдүккэйинэн, о.д.а. төрүөттэринэн ытаһалаан биэрэллэрэ. Дьиҥнээҕинэн, ити этиллэр ыарахаттар уобаласка ыы быччары бааллара. Степан Васильев хомуньуус уонна дуоһунастаах киһи быһыытынан бартыыйынай дьиссипилиинэни утары барар кыаҕа суоҕа.

Дьиктиргиибин уонна хомойобун

Бу бүгүн кэпсэтэр боппуруоспутугар, билии-көрүү дэлэй киһитэ Егор Спирдонович Шишигинэтэр тыллаах, бүччүм толкуйдаах буолуоҕар бары да саарбахтыы барымыаҕыҥ. Кини идэтинэн историк, уһун сылларга Саха Сирин холбоһуктаах мусуойун үрдүк таһымнаахтык салайан үлэлэппит киһи буолар. РФ уонна СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Духуобунаһын акадьыамыйатын бочуоттаах акадьыамыга, Арассыыйа мусуойдарын сойууһун бүрүсүүдьүмүн бочуоттаах чилиэнэ.

- Хайа баҕарар омукка судаарыстыбаннаһы тэринии, олохтооһун сөҕүмэр суолталаах дьыала, наассыйа сибилиҥҥи сайдыытын туоһулуурун таһынан, кэнэҕэски кэскилин мэктиэлиир ситиһиитэ буолар. 1922 сыл муус устар 22 күнүгэр РСФСР састаабыгар аптаныамынай сэссэлистиичэскэй өрөспүүбүлүкэ анал туругун ылары ситиспит өрөгөйбүт – бу Сахабыт Сирин бары төрүт олохтоох норуоттарын уопсай ситиһиилэрэ.

Бөдөҥ бартыыйынай уонна судаарыстыбаннай дьиэйэтэл С.В.Васильев аата, кырдьык ситэ ахтыллыбата, умнуллан, көтүтүллэн хааларыттан бэйэм дьиктиргиибин, кими эрэ сүтэрэн кэбиспит курдук туруктанабын. Мин биир бигэ толкуйдаахпын: 1917сыллааҕы Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин халбаҥа суох өйөөбүт, бассабыык баартыйатыгар бастакыларынан киирбит, ол саҕана учуутал сэминээрийэтин эдэркээн бэйэлээх үөрэнээччилэрэ Максим Аммосов, Платон Слепцов (Ойуунускай), Исидор Барахов, Степан Васильев, Степан Аржаков уо.д.а. инники күөҥҥэ тахсыбыттара. Оччотооҕу эдэр ыччакка сыылынай социал-демократтар Емельян Ярославскай, Серго Орджоникидзе, Клавдия Кирсанова, Василий Шамшин (Колчак саҕана ытыллыбыта) улахан сабыдыалы оҥорбуттара. Василий Иванович Шамшин Ойуунускай 1917 сыллаахха Томскайга үөрэнэ сылдьан баартыйаҕа киирэригэр мэктиэ сурук биэрбитэ.

Уркуускай уонна Саха Сирин комсомолиятын төрүттэһээччи

--Апполинарий Рыдзинскай этэрээтэ 1918 сайыныгар Уркуускайтан Дьокуускайга сэбиэскэй былааһы олохтуу кэлбитигэр, Степан Васильев эппиэттээх сорудаҕы толорон, этэрээти Табаҕа тумуһугар көрсүбүтэ. Рыдзинскай этэрээтин кытта кэлсибит Б.Ойуунускай Центросибирь боломуочунайын быһыытынан кэлсибитэ. Сэбиэскэй былаас Саха Сиригэр кыайтарбытын кэнниттэн, Степан Васильев Уркуускайга көскө утаарыллыбыта. Уркуускайга колчаковецтары утары хапсыһыыга кыттан, түрмэҕэ хаайыллан сыппыта. Колчак былааһа сууллубутун кэнниттэн, М.К.Аммосов сорудаҕынан, Уркуускайга хомсомуол тэрилтэтин тэрийсибитэ уонна салайсыбыта. Уркуускайдар Степан Васильевы билинэллэр уонна билиҥҥэ диэри улаханнык сыаналыыллар эбит этэ.

1920 сыллаахха Степан Васильев, Колчак былааһын саҕана көскө ыытыллыбыт Саха Сирин дьонун кытта борохуотунан Дьокуускайга кэлсибитэ. Манна саха хомсомуолун тэрийсибитэ уонна салайсыбыта. Саха күбүөрүнэтин ревкомун чилиэнэ буоларынан, саҥа олохтоммут сэбиэскэй былааһы бөҕөргөтүүгэ үгүс өрүттээх үлэни ыыппыта. Ол курдук, Степан Васильев күбүөрүнэтээҕи өрөпкүөм уонна баартыйа бэрэстэбиитэллэрэ буоларынан, 10 улуус дьадаҥыларын уонна хамначчыттарын Чурапчытааҕы кэмпириэнсийэлэрин (билигин мөккүөргэ турар) салайан ыыппыта. Ити кэмҥэ дойдуга «байыаннай хомуньууһум биллэриллэн, уустук балаһыанньа этэ. Билигин сорохтор Чурапчытааҕы кэмпириэнсийэ кэнниттэн, Саха Сиригэр баайдары изоляциялааһын, куоластыыр бырааптарын быһыы курдук хабыр сокуоннар үлэлээн барбыттарынан, олохтоох нэһилиэнньэ сэбиэскэй былааһы утары маассабай өрө туруута саҕаламмыта диир буруйдааһыны көтөҕөллөр. 1918 сыллаахха ылыллыбыт РСФСР Көнүстүүссүйэтинэн, Арассыыйаҕа бэрэлэтэрийээт, дьадаҥы бааһынайдар былаастара олохтоммутунан, баайдары (буржуазияны) көлөһүннүүр кылаас быһыытынан, сокуон тас өттүгэр көрөр бэлиитикэ олохтоммута. Саха Сирэ Арассыыйа сорҕото буоларынан, киинтэн кэлэр дирэктиибэлэр, дьаһаллар булгуччу толоруллуох тустаахтара.

1921 сыл бүтүүтэ олохтоох үрдүкү салалта Степан Васильевы Москубаҕа Яков Свердлов аатынан хомуньуустуу үнүбэрсиэккэ үөрэххэ ыытар (Максим Аммосов үөрэхтээх каадыр тиийэтин туһунан үгүстүк этэрэ). Оччотооҕу саҥа былааска үлэлиир сахалартан Степан Аржаков биир бастакынан Москубаҕа үөрэммитэ.

Москубаҕа доҕотторун кытта

--Степан Васильев тутатына Москубаҕа үөрэнэр, үлэлиир доҕотторун, табаарыстарын булаттаабыта. Максим Аммосов сорудаҕынан, аптаныамыйа боппуруостарыгар бииргэ үлэлэһэллэрэ. Степан Васильев маны таһынан дойду тэбэр сүрэҕэр үөрэнэ сылдьар саха ыччатын түмэн, бас-көс киһилэрэ буолбута. Бу кэмҥэ кини Серго Орджоникидзены кытта ордук чугаһыспыта. Киин хонтуруоллуур хамыыһыйа үлэтигэр быһаччы кыттан үлэлиир буолбута. Үөрэҕин бүтэрэн, төрөөбүт дойдутугар бу хамыыһыйа салайааччытынан ананан кэлбитэ. 1928 сылга үлэтиттэн ууратыллыар диэри үлэлээбитэ. Быстах кэмҥэ бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ буола сылдьыбыта.

Степан Васильевы өрөспүүбүлүкэ аптаныамыйатын утарса сылдьыбыт киһи курдук көрдөрө сатааһын баар. Итини мин төрдүттэн утарабын, сыыһанан ааҕабын, -- диир Егор Шишигин. -- Кини аптаныамыйаны утарбатаҕа, уобалас дуу, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах дуу аптаныамыйа буоларыттан хайата ордук табыгастаах буолуоҕар мөккүөр тура сылдьыбыта. Аптаныамыйа ылыллыахтааҕа төрдүттэн мөккүөргэ турбатаҕа, куорматыгар мөккүһүү тахсыбыта. Уобалас таһымнаах аптаныамыйа Саха Сиригэр ордук тоҕоостооҕун туһунан санаалаахтар аҕыйаҕа суох этилэр. Бартыыйынай тэрилтэ иһинэн ыытыллыбыт аһаҕас мөккүөрдэргэ Степан Васильевич Саха Сиригэр уобалас таһымнаах аптаныамыйа ордук көдьүүстээх буолуон сөбүн туһунан мунньахтарга эппитэ чахчы баар суол. Ол эрээри бартыыйынай дьиссипилиинэни кытаанахтык тутуһуу сиэрин-майгытын этигэр-хааныгар иҥэринэн сылдьар хомуньуус буоларынан, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын туруорсарга диэн уураах ылыллаатын, тутатына ити уурааҕынан салайтаран үлэлээн киирэн барбыта. Мөккүөргэ кыттыһа сылдьыбыт кэмигэр даҕаны, кини доҕотторуттан тэйбэтэҕэ, үтүө сыһыаннара хаһан да уларыйбатаҕа. Доҕотторо кинини киһи уонна үлэһит быһыытынан күндүтүк саныылларын хаһан да кубулуппатахтара.

Көмүс бырамыысыланнаһа атаҕар туруутугар

--Инники этэн аһарбытым курдук, Степан Васильевич үөрэҕин кэнниттэн дойдутугар төннөн, 1925-1928 сс. баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин хонтуруоллуур иниспиэксийэтин уонна Оробуочай-Бааһынай иниспиэксийэ наркуомунан үлэлээбитэ. Ити сылларга көмүстээх Алдаҥҥа «Якутзолото» трест тэриллибитэ. Максим Аммосов сорудаҕынан, уһун кэмнээх командировкаланан, көмүс бырамыысыланнаһа атаҕар туруутугар уонна инники сайдыытыгар быһаччы көмөлөспүтэ. Кэлин даҕаны, Ыарахан бырамыысыланнас наркуома Серго Орджоникидзе сорудаҕынан, көмүстээх Алдаҥҥа элбэх көмөнү оҥорбута, тиһэххэ диэри сибээһин быспатаҕа.

Конфедералистар өрө туруулара саҕаланан, ону күүстээх садаҕалааһын ыытыллыбыта. М.Аммосов, Исидор Барахов, Степан Васильев бу будулҕаннаах кэмҥэ сөптөөх суолу тутуһаннар, кинилэртэн тутулуктааҕы барытын оҥорбуттара эрээри, киинтэн кэлбит анал хамыыһыйа кырыктаахтык дьакыйар эрэ сыаллааҕынан, онуоха эбиитин дьыала араас үҥсүүлэринэн халыҥаан биэрэн, үлэлэриттэн уһулланнар, баартыйа Киин Кэмитиэтин дьаһалыгар ыҥырыллыбыттара (эрэллээх учууталлара уонна аҕа табаарыстара Емельян Ярославскай уонна Серго Орджоникидзе көмүскэһэннэр).

Үлэ үөһүгэр

--Баардаах ханна да өлөн-охтон биэрбэтинии, хас биирдиилэрэ улахан үлэҕэ анаммыттара. С.В. Васильев 1928-1939 сс. баартыйа Киин хонтуруоллуур кэмитиэтин, баартыйа КК иһинэн бартыыйынай хонтуруол чилиэннэринэн, 1930-1931 сс. ССРС өҥнөөх металларга наркоматын сэбиэдиссэйинэн, 1931-1938 сс. Өҥнөөх металлургия идэлээх сойууһун КК бэрэссэдээтэлинэн, о.д.а. улахан эппиэттээх дуоһунастарга үлэлээбитэ. Кини баартыйа XVI-XVII сийиэстэрин, Бүтүн Сойуустааҕы XIV-XVII кэмпириэнсийэлэрин дэлэгээттэрэ этэ. Сэбиэскэй кэмҥэ, С.В.Васильев кэннэ, салайар үрдүкү дуоһунастарга талыллан үлэлээбит М.К. Аммосов уонна Г.И. Чиряев  бааллар.

Эрдээх санаатын ыһыктабатаҕа

--Степан Васильевич доҕотторуттан арыый да хойутуу, 1939 сыл сэтинньитигэр, «Аммосов дьыалатынан» сымыйанан буруйданан хаайыллыбыта. Максим Кирович түрмэҕэ сыттаҕына көрсүбүтэ буруй буолбут. «Дуоһунаһын туһанан, норуот өстөөҕүн көрсө киирэ сылдьыбыт» диэн түмүк оҥоһуллубут.

Хаайыллан да сытан, Степан Васильевич эрдээх санаатын сүтэрбэтэҕэ. Л.П. Берияҕа суругар: «Я не прошу, а требую восстановить мое честное имя и дать возможность с оружием в руках защитить Родину от фашистов!» диэбитин улаханнык долгуйа, ону тэҥэ киэн тутта аахпытым. Халбаҥнаабат ленинец-бассабыык С.В.Васильев 1943 сыллаахха лааҕырга хаайыылаах бандьыыттар илиилэриттэн сэймэктэнэн өлбүтэ.

Бу бөдөҥ бартыыйынай уонна судаарыстыбаннай диэйэтэл, сырдык киһи Степан Васильевич Васильев аатын саҥа тахсыбыт «История Якутии» кинигэттэн булуоххут суоҕа. Ситинник.

Биир кэмҥэ В.А. Штыровка этии киллэрэ сылдьыбытым. Биэс киһини: М.К. Аммосовы, П.А. Ойуунускайы, И.Н. Бараховы, С.М. Аржаковы уонна С.В. Васильевы барыларын бииргэ түмэн, биир пааматынньык-ансаамбыл оҥорон, Өрөспүүбүлүкэ болуоссатыгар туруоруохха баар этэ диэн. Бастакытынан, көстүүтэ да сонун буолуох этэ. Атын өттүнэн, норуоттарыгар уонна өрөспүүбүлүкэлэригэр оҥорбут үтүөлэрэ үйэлэргэ кэпсэнэ туруох этэ. Аны туран, кинилэр бэһиэн саха уутуйан үөскээбит араас улуустарыттан тымыр-сыдьаан тардар дьиҥ төрүт саха дьоно буолаллар. Саха норуота сомоҕолоһуутун бар дьоҥҥо туоһулуу, дьиҥнээх доҕордоһуу диэн тугун үүнэр ыччакка кэпсии туруох этилэр буоллаҕа. Хомойуом иһин, ол этиибэр туох да харданы ылбатаҕым.

Аҥаара таҥара маһа, атына күрдьэх маһа дуо?

Өйдөөх киһи Егор Шишигин барахсан ыпсаран этэн кэбистэҕэ бэрдин! Пааматынньык туһунан эбэн этэр буоллахха, Степан Васильев пааматынньыга Комдрагмет тэлгэһэтигэр турар. Сураҕа, аймаҕа, кыахтаах киһи, бэйэтэ кутугунайан, сүүрэн-көтөн туруортарбыта диэн буолар. Пааматынньыгы анаан-минээн, сыал-сорук оҥостон бара сырыттахха эрэ өйдөөн-дьүүллээн көрүөххэ сөп. Атыныгар бэйэҕит сыана биэриэххитин сөп.

Тус бэйэбин биир суол интэриэһиргэтэр. Степан Васильев курдук норуот чулуу дьоно, тоҕо уонна туохтан сэдиптээн ааттара-суоллара ааттаммат курдук буолан хааларый? Туох буруйдарыгар? Сөп, баҕар, аптаныамыйаны утарбыт буоллун. Тоҕо утарбытый? Биир эмэ туһааннаах идэлээх киһи үөрэтэн, чинчийэн көрбүт түмүгэ баар дуо? Улахан толкуйдаах киһи буолуохтаах, утарбыт да буоллаҕына, булгуччу барытын учуоттаабыт, эргитэн үөрэтэн, ыйан-хайан көрбүт буолуохтаах.

Чэ, ол доҕотторо киһилэрин өйүүр, өйдүүр бөҕө буоллахтара. Сонно кэмигэр да, үрдүгэр саба түһэн тырыта-хайыта тыыппатахтар. Кэлин даҕаны биир хомнуур тылы ыһыктыбыттара суох курдук. Бэл, түөрт атахтаах ат бүдүрүйэр, олоҕор сыыспат, сыыстарбат киһи баар буолуон сатаммат. Өскөтө оннук эбит да буоллаҕына, Степан Васильев ол алҕаһын сүүс төгүл куоһара уонна көннөрө толору төлөөбүтүгэр букатын саарбаҕалаамыаҕыҥ. Оччоҕо биһиги киниттэн тугу иэстиэхтээхпитий?

Баҕар, бу барыта, этэргэ дылы, сытыйбыт сымыыкка да кыайан турбат халтай дьыала, күдээринэ күүрээн буолаарай? Туох да эбиитэ суох, аныгы тойотторбут алаастарын патриотун аатын ыларга сүр күүстээх дьулуһуулаахтар. Дьиҥэр, ол онуоха туох да куһаҕан суох. Эҕэрдэлиэххэ эрэ сөп. Ол эрээри олустаабакка эрэ, ортотун тутуһуохха баар этэ. Кыахтаах тойон-хаан киһи, омук элиитэтэ дэнээччи, кыараҕас ыырдаах, кыра ычалаах буоллаҕына, киниттэн тугу элбэҕи эрэйиэҥий? Ама, норуоппут чулуу дьонугар эмиэ улуустарбытынан хайдыһыах бэйэбит дуо? Үтүөкэннээх дьоммутун аҥаара таҥара маһа, атына күрдьэх маһа оҥоруохтаахпыт дуо? Оччотугар хаһан уонна хайдах сомоҕолоһобут?

Прокопий ИВАНОВ