Политика

ТУОХ БААР БИЛИИТИН-КӨРҮҮТҮН САХАТЫН СИРЭ САЙДАРЫГАР БИЭРБИТЭ

«Өрөспүүбүлүкэ чулуу дьоно» сиэрийэнэн тахсыбыт «Ньургун Тимофеев» кинигэ бэлиэтэниитигэр, чаҕылхай бэлиитик, норуот дьокутаата, 2005-2008 сс. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Ньургун Тимофеевы киһи уонна салайааччы быһыытынан ахтан-санаан ааһаары, кини үлэтигэр-хамнаһыгар сыана биэрээри уонна истиҥ сүрэхтэн тахсар үтүөкэн тыллары этээри кэллиэгэлэрэ, табаарыстара, биир дойдулаахтара, кинини үчүгэйдик билэр дьоно-сэргэтэ, өрөспүүбүлүкэ салайар эргимтэтин бэрэстэбиитэллэрэ тоҕуоруһа мустубуттар.

СУДААРЫСТЫБАННАЙ СҮБЭРИНИТИЭТ ДЭКЭЛЭРЭЭССИЙЭТИН ТУҺУНАН

Дойду үллэһиллибэт буолуута, кини субьектарыгар дьиҥ сүбэринитиэти биэрииттэн улахан тутулуктаныан сөп. Маныаха булгуччу өйдөнөр уонна ылыныллар төрүккэ, киэпкэ олоҕуруллуохтаах. Арассыыйа Федерациятын састаабыгар киирэр сүбэриэннэй өрөспүүбүлүкэ – бу дьиҥ цивилизованнай көстүү буоларын, бары эппиэтинэһи сүгэн туран, билиниллиэхтээх.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйа састаабыгар сылдьар ыстаатыһын ким даҕаны саарбахтааһыҥҥа туруорар бырааба суох. Субьекка ханнык таһымнаах сүбэринитиэт бэриллиэхтээҕэ, ол субьект норуотун олоҕун балаһыанньатыттан: кини сүрүн бырааптара уонна көҥүллэрэ төһө мэктиэлэнэллэриттэн тутулуктанан хааччыллыахтаах. Бу түбэлтэҕэ «үллэһиллибэт уонна тулхадыйбат» диэн догматическай тезистэр буолбаккалар, «итинник дьаһаныы норуокка уонна чопчу лиичинэскэ туһалаах буолара мэктиэлэнэр дуо?» диэн киритиэрий бастакынан туруоруллуохтаах.

Саха Сирин төрүт олохтоохторун, чуолаан тыатын сирин нэһилиэнньэтин уонна ону кытта эмиэ бииргэ кэхтии диэки баран эрэр оҥорон таһаарыылаах бырамыысыланнай пууннарын бүгүҥҥү күннээҕи олохторун хаачыстыбатын таһымнара көрдөрөллөрүнэн, биһиэхэ сүбэринитиэт идеялара Арассыыйа кэккэ эрэгийиэннэриттэн олоххо лаппа намыһах тэтимнээхтик киллэриллэллэрин бэлиэтиэххэ наада. Василий ФИЛИППОВ, 1999 с. балаҕан ыйын 25 күнэ.

БЭЙЭТИН КӨЛҮӨНЭТИН ЧУЛУУ БЭРЭСТЭБИИТЭЛЭ

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков: – Ньургун Семенович Тимофеев 1980-с сыллардааҕы эдэр көлүөнэ биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ, бэйэтин үлэлиир эргимтэтин иһиттэн бастыҥ исписэлиис быһыытынан уһулуччу бэлиитик уһулу ойон тахсан, баһылыыр-көһүлүүр оруолламмытын бэлиэтээн эттэ. Оттон Ньургун Семенович баһылаабыт эйгэтэ ырааҕынан боростуойа суох, өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтин тутаах тирэҕэ, араас сылларга биһигини өрүһүйбүт да, өйөбүл да буолбут алмааспыт бырамыысыланнаһа этэ. Ньургун Семенович уонна кини биир санаалаахтара, кэллиэгэлэрэ, өрөспүүбүлүкэлэрин уонна норуоттарын ботуруйуоттара: Георгий Яковлев, Василий Ефимов, Анатолий Антонов, Иван Готовцев, Николай Барамыгин, о.д.а. өрөспүүбүлүкэбитигэр алмаас сырьетун таҥастааһын ҥорон таһаарыыны тэрийииигэ уонна төрүттээһиҥҥэ бастакылар этилэр. Кинилэр толкуйдарыгар, эрчимнээх, хорсун санааларыгар, билиилэригэр-көрүүлэригэр олоҕуран, урукку өттүгэр өрөспүүбүлүкэбитигэр ким да дьарыктамматах алмааһы кырыылааһын саҥа производствотын аахсыйалаах хампаанньалара «Туймаада Даймонд», «Саха Даймонд» тэриллибиттэрэ, алмааһы кырыылыыр собуоттар ситимнэрэ тэнитиллибиттэрэ.

Алмаас производствотыгар бастакынан сыстыбыт, эмиэ маҥнайгынан үлэни-хамнаһы олохтообут уонна тэниппит бу эдэр хамаанданы саха уһулуччулаах учуонайа, акадьыамыга, ураты кэрэ киһитэ Владимир Ларионов уолаттарынан, кини толкуйун уонна былаанын олоххо киллэрээччилэринэн ааттаабыттара. Ол адьас уот харахха биэрэр сөрү-сөптөөх сыанабыл этэ.

ТУТААХ БОППУРУОСТАР ДЬҮҮЛЛЭҺИЛЛЭЛЛЭР

Олунньу 29 күнүгэр СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) Өрөспүүбүлүкэтин палаататын XIII сиэссийэтэ үлэтин саҕалаата. Сиэссийэҕэ 1995 сыллаахха ылыныллыбыт СӨ «Учуутал туһунан» сокуонун тула уоттаах-күөстээх кэпсэтии барда.

Өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин миниистирэ Евгения Михайлова бэлиэтээбитинэн, учууталлар кинигэ бородууксуйатын атыылаһалларыгар, хомунаалынай өҥөлөргө уонна судаарыстыбаннай страхованиеларын төлөбүрдэригэр, «Учуутал туһунан» сокуонунан мэктиэлэммит, хамнастарыгар 10 %-наах эбиини төлүүргэ 90 мөл. солк. суумалаах үп-харчы наада буолбут. Дьокутааттар ылыммыт уураахтарыгар бырабыыталыстыба чугастааҕы алта сылга өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин судаарыстыбаннайсайдыытынырытаноҥороругар сорудахтанна. Татьяна ЛАРИОНОВА, 2000 с. кулун тутар 3 күнэ

ТЫЫН БОППУРУОСТАРТАН СҮРҮННЭРЭ

Түмүктэммит 1999 сыл өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин эйгэтигэр саҥа сүүрээни киллэрбитин бэлиэтиэххэ сөп. Ил Түмэн дьокутааттара өрөспүүбүлүкэ 2000 сыллааҕы судаарыстыбаннай бүддьүөтүн саҥа барылын ылынантүмүктээтилэр. Эбэнэттэххэ, бүддьүөт ороскуоттаахчааһыныларбуоллахха, үп-харчы үөрэх, тыа хаһаайыстыбатын, доруобуйа харыстабылынуоннаОДьКХөлүүлэригэрордукхото көрүллүбүтэ нэһилиэнньэ санаатын иһинэн буолуоҕа диэн эрэнэ саныахха сөп. Бу ааһан иһэрсылгаүөрэххэбүддьүөттэн 5 млрд. 20 мөл. солк. ороскуоттаныаҕа. Тыа хаһаайыстыбатын ороскуотугар 2 млрд. 417 мөл. солк., доруобуйа харыстабылыгар 2 млрд. 395 мөл. солк., ОДьКХ-ҕа – 1 млрд. 655 мөл. солк., көрүллүбүттэр. Егор ЕГОРОВ, 2000 с. тохсунньу 28 күнэ.

САНААЛАР ХАЙДЫҺАЛЛАР

Бэрэстэбиитэллэр палааталара Ил Түмэн хонтуруоллуур кэмитиэтигэр юридическай сирэй анал туругун биэрии боппуруоһун көрдө. Биллэрин курдук, 1999 сыл ахсынньы 2 күнүгэр «СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын» (Ил Түмэнин) хонтуруоллуур кэмитиэтин туһунан» СӨ сокуонугар «Уларытыылары уонна эбиилэри киллэрэр туһунан» сокуон ылыллан турар. Сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, хонтуруоллуур кэмитиэт юридическай сирэй ыстаатыстанар, оттон кэмитиэт тутуллуута уонна хааччыллыыта өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр туһунан устуруоканан көрүллэр. Өрөспүүбүлүкэ Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев бу сокуону өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонугар эрэ буолбакка, уопсайынан судаарыстыбаннай мунньах айылгытыгар сөп түбэспэтинэн ааҕан, аккаастаата. Боппуруоһу дьүүллэһиигэ санаа хайдыһыыта таҕыста.

Дьокутаат Валерий Божененко өттүттэн: «Өскөтө биһиги хонтуруоллуур кэмитиэккэ юридическай сирэй ыстаатыһын биэрдэхпитинэ, ол өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун куруубайдык кэһии буолуоҕа. Оччотугар мин бэйэм өттүбүттэн дьыаланы Конституционнай суукка тиэрдэргэ күһэллиэм», – диэн буолла. Дьокутааттар Юрий Прокопьев, Филипп Охлопков хонтуруоллуур кэмитиэт туһунан бастакы сокуону өйөөн тураннар, парламент өттүттэн судаарыстыбаннай систиэмэни хонтуруоллааһын ситэтэ суоҕун бэлиэтээтилэр. Түмүккэ дьокутааттар баһыйар куолаһынан бииридэлээхтэринөйөөн, кэмитиэт туһунан сокуону аккаастааһыны кытта сөбүлэспэккэлэр, бэрэсидьиэн хаттаан көрүүтүгэр ыыттылар. 2000 с. тохсунньу 28 күнэ

САЛАЙААЧЧЫ БЫҺЫЫТЫНАН УРАТЫ ИСТИИЛЛЭЭҔЭ

III ыҥырыылаах Ил Түмэн солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ Екатерина Никитина: – НьургунТимофеевы кытта бииргэ үлэлээбит кэммин ураты истиҥник, тус бэйэбэр улахан долгутуулаахтык ахтан-санаан кэлэбин. Ньургун Семенович парламены үс сылы кыайбат кэмҥэ салайбыта. Ити букатын кылгас кэмҥэ кини парламент олоҕурбут үлэтигэр улахан хамсааһыны, саҥаны киллэрбитэ. Парламент салайааччытын, бэрэссэдээтэлин быһыытынан, кини оччотооҕу үлэтигэр-хамнаһыгар «аан-маҥнайгытын» диир тыллары, сыанабылы үгүстүк туттуохха сөп этэ.

Кини бэрэссэдээтэллээбит сылларыгар биһиги аан-маҥнайгытын өрөспүүбүлүкэ 20 улууһугар парламент күннэрин ыыппыппыт. Бу быыбардааччылары кытта чиэһинэй уонна аһаҕас көрсүһүүлэр, кэпсэтиилэр буолалларынан уратыйаллара. Парламент итинник сырыыларын уонна үлэтин кэнниттэн дьокутааттар, эбэтэр сокуон көрүҥнээх быһаарыылары ылыналлара, эбэтэр бырабыыталыстыбаны кытары бииргэ үлэлиир дьайыылаах былаан оҥоһуллара. Арассыыйаҕа бастакынан Ил Түмэн тыа сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бырагырааматын ылыммыта. Парламент истиилэрэ сүрүннээн тыа сирин нэһилиэктэрин кыһалҕаларыгар, олохтоох салайыныы көрсөр уустуктарыгар ананар буолаллара. Ылыллар бырагыраамалары дьокутааттар сокуон быһыытынан бигэргэтэллэрэ.

Итинник дьаһаныы, биһиэхэ хайа баҕарар кэмҥэ, бырагыраамалар олоххо киллэриллэр хаамыыларын хонтуруолга тутар быраабы биэрэрэ. РФ субьектарыттан биһиги бастакынан бэлитиичэскэй фракциялары тэрийтэлээбиппит. Судаарыстыбаннай мунньах аппараатыгар аан маҥнайгытын олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын кытары үлэлэһэр салаа тэриллибитэ. Ыччат парламенын үлэтэ-хамнаһа күүскэ эрчимирбитэ, үлэтин көдьүүһэ көстөр буолбута. Ыҥырыыбыт болдьоҕо бүтүүтүгэр, бэрэссэдээтэлбит туруорсуутунан, өрөспүүбүлүкэҕэ сокуону оҥоруу түмүктэрэ таһаарыллыбыта.

Салгыыта бэчээттэниэ.