Элбэҕин бэйэтэ даҕаны бэркиһээтэ

Кыргысстан киин быыбардыыр хамыыһыйатын дааннайынан, өрөспүүбүлүкэ 3 мөл. 563 тыһ. 574 быыбардыыр саастаах киһититтэн 1 мөл. 416 тыһ. 485 быыбардааччы кыттыбыт, ол эбэтэр 39,75 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр. Хаһааҥҥытааҕар даҕаны намыһах көрдөрүүнү олохтоох аналитиктар, экспертэр икки суол төрүөккэ көрөллөр: бастатан, саҥа быраабыланан быыбардааччы пропискаламмыт сиригэр куоластыыр, бу ис өттүнээҕи миграннарга эрэ сыһыаннаах эрээри, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин иһигэр көһүү-хамнааһын олус элбэҕинэн, сүүһүнэн тыһыынча киһи кыайан кыттыбата; иккиһинэн, уопсастыба сотору-сотору уларыйа турар былааска итэҕэйбэт уонна быыбар түмүгэ туохха да дьайбат диэн ээл-дээл буолбутуттан көх-нэм биллэрдик түспүтэ оҕуста.

Быыбарга уонна референдумҥа быыбардааччы биир испииһэгинэн кыттар. Биометрическэй регистрацияны ааспыт эрэ киһи кыттар кыахтаах. Ол аата тарбаҕыҥ суолунан кимҥин быһаараллар. Урукку курдук, икки-үс сиринэн сүүрэ сылдьан куоластыыр тохтуур. Учаастак аайы автоматическай ааҕар ууруналары туруордулар. Онон хас быыбардааччы ким туһатыгар куоластаабыта тута тахсан түмүллэн иһэр. Ити гынан баран, итэҕэтиилээх буоллун диэн, илиинэн эмиэ собоҕолуу аахтылар.

Барыллаан ааҕыынан, 17 хандьытааттан Садыр Жапаров 80-ча  бырыһыаны ылан, мөккүөрэ суох кыайда. Кини 60-ча бырыһыаҥҥа суоттаммыт эбит, онон быыбар баһырхай түмүгүттэн соһуйбутун-сөхпүтүн аһаҕастык билиннэ. Сүрүн утарсааччылара Адахан Мадумаров 6,55, Бабыржан Тольбаев 2,1 бырыһыаннаахтар. Атыттар 1-диини иһинэн-таһынан хомуйдулар. Үгэс курдук, хотторбуттар Жапаров хамаандатын балыыҥкалаатылар, балыйдылар диэн баайыстылар эрээри, норуоттар икки ардыларынааҕы кэтээн көрөөччүлэр быыбар сиэрдээхтик ыытылынна диэн ааҕаллар. Дьиктитэ диэн, С.Жапаров көҕүлээһининэн тэриллибит референдумҥа салайыы киэбин таларга бэрэсидьиэн былааһын өттүгэр охтооччу эмиэ 80 (чуолкайа 81,53) бырыһыантан таҕыста.

Манна сыһыаран эттэххэ, бэрэсидьиэни таларга бырыһыанынан хааччах көрүллүбэт, хандьытаат быыбарга кыттыбыт киһи ахсааныттан улахан аҥаарын ыллаҕына кыайбытынан ааҕыллар, онно тиийбэтэҕинэ икки элбэх куоластаах хандьытаат иккис түһүмэххэ киирсэллэр. Оттон референдумҥа быыбардааччы 30-тан тахса бырыһыана кытыннаҕына эрэ ыытыллыбытынан ааҕыллар. Киһи кэрэхсиэҕэ диэн, Арассыыйаҕа бэрэсидьиэн түөһэйиэр эбэтэр өлүөр диэри олороро көҥүл курдук буоллаҕына, Кыргысстан бэрэсидьиэнэ биир болдьоххо, 6 сыл эрэ, олбоҕу сылытар кыахтаах.

Үөһэттэн сууллар хаһан баҕарар ыарыылаах...

Кыргыс Өрөспүүбүлүкэтэ 1991 с. атырдьах ыйын 31 күнүгэр ССРС-тан арахсан, тутулуга суох судаарыстыба буолбута. Онтон ыла өрөспүүбүлүкэ алтыс баһылыгын талла. Бу иннинээҕи биэс бэрэсидьиэнтэн үгүстэрэ айдааннаахтык талыллыбыттара эбэтэр тыастаахтык барбыттара.

 Бастакы бэрэсидьиэн Аскар Акаев үһүс болдьоҕор олорон, төрдүһүн туруохча санана сылдьыбыта табыллыбатаҕа. Маныаха 2005 сыл олунньу-кулун тутар ыйдарга ыытыллыбыт парламент быыбара сылтах буолбута. Норуоттар икки ардыларынааҕы кэтээн көрөөччүлэр быыбары чиэһинэйэ суох ыытыллыбытынан билиммиттэригэр дойдуга “Тюльпан өрөбүлүүссүйэтинэн” ааттаммыт айдаан туран, оппозиция 2005 сыл муус устар 11 күнүгэр Акаев эрэсиимин суулларбыта.

Ити сайын от ыйыгар оппозиционер Курманбек Бакиевы бэрэсидьиэнинэн талаллар. Онтон 2009 с. от ыйыгар иккис болдьоҕор талыллан олорор. Ол эһиилигэр муус устарга Кыргысстан соҕуруу өттүгэр кыргыстар уонна узбектар атааннаһаннар, улахан иирсээн буолар. Ити түмүгэр Бакиев былаастан туоратыллар, бэйэтэ Белоруссияҕа куотар. “Солотунан кэрээнэ суох туһаммытын иһин” дойдутугар 2013 с. киниэхэ холуобунай дьыала көбүтүллэн, 24 сылга диэри көҥүлүн быһарга уураах тахсыбыта.

Бакиевы суулларбыт оппозиция быыһык кэм бэрэсидьиэнинэн Роза Отунбаеваны сыл аҥаарын кэриҥэ олордор. Ити 2010 с. ахсынньытыгар бэрэсидьиэн быыбарыгар Алмазбек Атамбаев кыайан, 6 сыллаах болдьоххо толору олорбута эрээри, кэнниттэн хас да холуобунай дьыала көбүтүллэн, хаайбыттара. Бүгүһүн алтынньы 4 күнүгэр ыытыллыбыт парламент быыбарын  кэнниттэн тута буолбут айдааҥҥа оппозиция дьоно Жапаровы босхолуулларыгар Атамбаевы эмиэ хаайыыттан таһаарбыттара. Билигин киниэхэ өссө биир дьыала көбүтүллэн, көҥүлэ хааччахтанан олорор дииллэр. Оттон 2017 с. сэтинньи 24 күнүгэр бэрэсидьиэнинэн талыллыбыт Сооранбай Жээнбеков болдьоҕун аҥаарын кыайбат кэмҥэ олорон баран, алтынньытааҕы айдаан түмүгэр туораан биэрэргэ күһэллибитэ. Кинини саҥа былааска туох-ханнык дьылҕа күүтэрэ биллибэт...

Жапаров – “холуобунньук” Бакиев киһитэ дуо?

Садыр Жапаров Иссык Куль уобалаһын Тюп оройуонун Кен-Суу сэлиэнньэтигэр 1968 с. ахсынньы 6 күнүгэр төрөөбүт. Фрунзетааҕы физкултуура уонна спорт институтугар үөрэнэн, тириэньэр идэтин ылбыт. Кэлин кэтэхтэн юрист үөрэҕин бүтэрбит. Үлэтин суола маннык: бааһынай хаһаайыстыба баһылыга, “Кергей” ньиэп хампаанньатын дириэктэрэ, Иссык Куль уобалаһынааҕы ис дьыала управлениетын спецротатын иниспиэктэрэ, уматыгы батарыынан дьарыктанар “Гузель” хампаанньа генеральнай дириэктэрэ, “Нурньиэпгаас” ньиэп хампаанньатын генеральнай дириэктэрэ.

Бизнестэн бэлиитикэҕэ 2005 с. кэлбитэ: ити сыл Жогорку Кенеш (Кыргысстан парламенын) дьокутаата буолбута. Ахтыы кинигэтигэр суруйарынан, маҥнай туруорунарыгар кинини Акаев хамаандата устан кэбиспитин өйөөччүлэрэ Тюп-Кеген суолун бүөлээннэр, быыбарга кыттар кыахтаммыт. “Тюльпан өрөбүлүүссүйэтин” күөртээччилэртэн биирдэстэринэн кинини ааттыыллар. Саҥа бэрэсидьиэн Курманбек Бакиев 2007 с. парламены ыспытын кэнниттэн буолбут быыбарга Жапаров кыайыылаах баартыйа испииһэгэр баара эрээри, дьокутаат буолбакка, Бакиевка сүбэһитинэн сылдьыбыта, салгыы хоруупсуйаны сэрэтэр сулууспаны салайбыта.

Жапаров 2010 с. өрөспүүбүлүкэ парламеныгар “Ата-Журт” баартыйа испииһэгинэн талыллар. Онтон 2012 с. алтынньыга бырачыас аахсыйатыгар кыттан, “былааһы былдьыырга суудайда” диэн буруйдааннар, 1 сыл 5 ыйга көҥүлүн быһаллар. Иккистээн 2013 с. “Кумтор” руднигы национализациялааһыны туруорсар миитиҥҥэ кыттан, “киһини толук ылыыга” буруйданар. Онтон тэскилээн түөрт сыл кэриҥэ Кипргэ, Арассыыйаҕа куота сылдьан баран, дойдутугар төннүбүтүн 2017 с. атырдьах ыйын 2 күнүгэр тутан ылан, 11,5 сылга хаайан кэбиһэллэр. Ити кэмҥэ аҕатын, ийэтин сүтэрэр, уола суол саахалыгар былдьанар.

Үөһэ аҕалыллыбыт чахчылартан даҕаны көстөрүнэн, Садыр Жапаров Кыргысстан иккис бэрэсидьиэнин Курманбек Бакиев киһитэ буолара саарбаҕа суох. Бакиев 2004 с. “Кыргысстан норуотун хамсааһына” диэн бэлитиичэскэй күүстэр холбоһуктарын киин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн талыллан, Акаев эрэсиимин эһэригэр Жарапов уҥа илии буолбута чахчы. Жапаровы туруорбут “Ак Жол”, “Ата Журт” демократическай баартыйалары Бакиевка сыһыаннаахтар дииллэр. Арба, “Ата Журт” баартыйаны салайбыт Камчыбек Ташиевы Жапаров былааһы ылаат, Кыргысстан сүрүн спецсулууспатын – Национальнай куттал суох буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтин баһылыгынан анаабыта. Жапаров быыбар иннинэ “өскөтүн норуот бырастыы гынар буоллаҕына, “суулларыллыбыт” экс-бэрэсидьиэннэри Акаевы уонна Бакиевы дойдуларыгар төннөрөр” санаалааҕын эппитэ. Онон, Бакиев былааска Жапаров олорорун тухары хаайыллыбата чуолкай.

Муҥутуур былаас муҥур суолга тиэрдиэн сөп

Уонтан тахса сылы быһа “норуот туһугар охсуһар” демократтар өрөспүүбүлүкэ сүрүн бэлитиичэскэй күүһүн – Кыргысстан социал-демократическай баартыйатын (Р.Отунбаеваны, А.Атамбаевы, С.Жээнбековы ити баартыйа таһаарбыта) ханнык эмэ кэмҥэ үтэйдилэр диэххэ сөп. Алтынньытааҕы айдаан долгунугар хаайыыттан босхолоноот, биир санаалаахтара өйөөннөр, өрөспүүбүлүкэ икки сүрүн солотун – бэрэсидьиэн уонна бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин эбээһинэстэрин толорооччунан анаммыт, онтон аны быыбарга кур түүлүү курдат ааспыт бэрэсидьиэн Садыр Жараповтан эрэйи-муҥу көрбүт норуот тугу күүтэрий?

Аналитиктар сабаҕалыылларынан, иккиттэн биирэ буолуо: сайдыы диэки өрө барыы эбэтэр күнүстэри тымтыктанан өстөөхтөрү көрдөөһүн, репрессия саҕаланыа. Жапаров түргэнник сайдыыны эрэннэрбэт. Кырдьык, кини иннигэр салайбыт баһылыктардааҕар хас эмит халыҥ кыһалҕалаах судаарыстыбаны илиитигэр тутта. Быйылгы бүддьүөккэ 500 мөл. дуоллар итэҕэстээх олороллор. Арассыыйа көмөлөһөн, тохсунньуга 20 мөлүйүөнү ыыппыт. Тас дойдуларга иэһэ хара баһаам эбит. Кытайга сырьенан төлөһүөх буолар. Билиҥҥитэ Жапаров экономиканы көннөрөргө чуолкай былаана суох. Үчүгэй, күүстээх хамаанданы сүүмэрдиирэ эрэйиллэр.

Жапаров кэлиҥҥи сылларга дойдуга тохтоло суох буолар долгуйууларга сууту буруйдуур, онон суут тиһигин олоччу тупсарарга, быраабы араҥаччылыыр уорганнар аҥаардарын саҥалыы сөргүтэргэ, министиэристибэлэри-биэдэмэстибэлэри сарбыйарга, хоруупсуйаны уодьуганныырга эрэннэрэр. Туораттан сэмэлиир – чэпчэки, бэйэ оҥороро -- уустук. Уобарастаан эттэххэ, бэҕэһээҥи Манчаары бүгүн Чоочо тириитин кэтэрэ ыарахаттардаах буоллаҕа. Жапаров норуот хараҕар наар (Бакиев былааска олорбут кэмиттэн ураты) былаас баттабылыгар, сойуолааһыныгар сылдьыбыт, эрэйи-муҥу көрбүт, чугас дьонун сүтэрэн олоҕор улаханнык оҕустарбыт көҥүл иһин охсуһар бэлитиичэскэй хаайыылаах, дьоруой буолан көстөр. Ол иһин элбэх куолаһы ылла дииллэр. Аны итэҕэли толороро бэйэтиттэн эрэ тутулуктаах.

Садыр Жапаровы кыргыс норуотун баһыйар өттө бэрэсидьиэнинэн уонна кини санаатын хоту бэрэсидьиэнинэн салаллыы суолун талла. Кини айдааннаах алтынньы дьыбарыгар: “Парламентарийдар эппиэтинэстэрэ суоҕа дойдуну айгыратар, эппиэтинэһи бүтүннүү сүгэр күүстээх бэрэсидьиэн наада”, -- диэн эппитэ-тыыммыта. Санатан эттэххэ, Кыргысстан 2010 с. диэри бэрэсидьиэн муҥутуур былаастаах судаарыстыба этэ. Онтон Конституцияны уларытан, парламенынан салаллыыга киирбиттэрэ. Асланбек Атамбаев билиммитин курдук, ол дойдуга парламенынан салаллыы тиһигин кыайан киллэрбэтэҕэ, төттөрүтүн бэрэсидьиэн-парламент булкаастаах салалтаны олохтоон, авторитарнай эрэсиим үөскүүрүгэр олук охсуллубута. Оччоҕо былааһы бүтүннүү ылбыт бэрэсидьиэн Садыр Жапаров кыргыс норуотун ханна-ханна тиэрдэр? Эбэтэр кытаанах илии Кыргысстан бэлиитикэ обоччотуттан тахсарыгар көдьүүстээх, туһалаах буолаарай...