Холобур, 12 мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх федеральнай суолталаах Москуба куорат Думатын үлэлиир тутула 1993 сылтан ыла үс төгүл уларыйда. Ол курдук, 2009 сылга диэри 35 дьокутааттан 18-һа баартыйа испииһэгинэн, 17 дьокутаат биир мандааттаах уокуругунан талыллаллара. Онтон 2011 сыллаахха баартыйа испииһэгинэн талыллыы тохтотуллан, 35 дьокутаат барыта биир мандааттаах уокуруктарынан талыллыбыттара. Бүтэһигэр 2019 сыллааҕы быыбарга дьокутааттар аҥаардара бэлитиичэскэй баартыйалар испииһэктэринэн, аҥаардара биир мандааттаах уокуругунан талыллыыга төннүбүттэрэ.

Ил Түмэн уһун сыллаах үлэтин уопута икки балааталаах, 70 дьокутааттаах парламент олус ороскуоттааҕын, сокуону бэлэмнээһиҥҥэ идэтийбэтэх дьокутааттар үлэлэрэ мөлтөҕүн, таһаарыыта суоҕун көрдөрбүтүн мэлдьэһэр табыллыбат. Холобур, иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн үөһээ балаататын дьокутааттара “Талакаан ньиэптээх сирин туһаҕа таһаарыыга судаарыстыба өйөбүлүн туһунан” сокуону, аллараа балаатаҕа босхолонон үлэлиир идэтийбит дьокутааттар сүүс бырыһыан өйөөбүттэрин үрдүнэн, утарбыттара. Бэтэрээн геологтары кытта сүбэлэһэн, бэрт улахан саппаастаах Талакаан ньиэптээх сирин көрдөөһүҥҥэ 500-чэ мөл. дуоллар ороскуоттаммытын уонна ити үп өрөспүүбүлүкэҕэ төннөрүллүөхтээҕин быһаарбыппыт. Дойду бөдөҥ учуонайдара эмиэ бонус сыаната 501 мөл. дуолларынан быһыллыбытын сөптөөҕүнэн аахпыттара. Ити суума чугастааҕы ньиэп саппааһын аахпакка туран, Талакаан киин блогун саппааһын 1,5 эрэ бырыһыаныгар тэҥнэһэрэ уонна хостонуллар ньиэптэн итиччэ үп 10 сыл устатыгар өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтүгэр киириэхтээх этэ. Хамыыһыйа куонкурус саҕаланар сыанатын 58 мөл. дуолларынан сыаналаабыта. Оттон “Сургутньиэпгаас” хампаанньа куонкурус саҕаланар сыанатыттан ол үлүгэр былдьаһыктаах куонкуруска чыычаах тумсун саҕаны эрэ быктаран, бонуһун сыаналаабыта иһэ истээх. Ону дакаастыыр түгэн: РФ министиэристибэтэ иккис куонкуруһу бэлэмнээбитэ, онно Талакаан ньиэбин иһин куонкурус саҕаланар сыанатын 900 мөл. дуолларынан сыаналаабыта элбэҕи этэр. Ол биһиэхэ инникитин үөрэх буолуохтаах. Тоҕо итинник хомолтолоох түгэн тахсыбытай?

Ил Түмэн үөһээ балаататын дьокутааттара сүнньүнэн босхоломмокко, тустаах үлэлэрин таһынан эбиилик уопсастыбаннай сорудах быһыытынан сылдьыбыттара. Онон, бастакытынан, сокуоннары бэлэмнээһиҥҥэ, бигэргэтиигэ идэтийии тиийбэт этэ. Иккиһинэн, үгүс дьокутаат бөдөҥ тэрилтэлэр салайааччылара буоланнар, өрөспүүбүлүкэ интэриэһинэн салайтарбакка, тус интэриэстэрин өрө туталлара. Үсүһүнэн, быыбардар чугаһаатахтарына босхоломмокко, уопсастыбаннай эбээһинэс быһыытынан үлэлиир дьокутааттар популизмынан дьарыктанан, былаастан ураты көрүүлээх буолан биллэ-көстө сатаан, сокуоннары, о.д.а. суолталаах докумуоннары ылынарга норуот интэриэһин түһэн биэрэр түбэлтэлэрэ тахсарын дьон-сэргэ көрө-билэ сылдьар. Төрдүһүнэн, билигин үп-харчы кырыымчык кэмигэр дьокутааттар ахсааннарын аҕыйатан, Ил Түмэн аппараатын ороскуотун кыччатан, бүддьүөккэ ноҕуруусканы балачча көҕүрэтиэххэ сөп. Бэсиһинэн, босхолонон үлэлиир дьоҕус састааптаах Ил Түмэн сокуоннары, атын даҕаны нуорма-быраап аахталарын бэлэмнээһин хаачыстыбатын, дьүүллэһиини, бигэргэтиини суһалсытыа этэ. Алтыһынан, үрдүк идэтийбит таһымнаах, өрөспүүбүлүкэ интэриэһин өрө тутар дьокутааттар Арассыыйа саҥа сокуоннарын ылыныыга, урут ылыныллыбыт эрэгийиэннэргэ ночооттоох сокуоннары уларытыыга таһаарыылаахтык үлэлиэх этилэр.

Саха сирин бас билииттэн туораппыт, сайдыыбытын бэйэбит былааннаан, олоххо киллэрэн, олохтоох нэһилиэнньэ айылҕа баайыттан туһанар кыаҕын быспыт, онон дьон-сэргэ олоҕун-дьаһаҕын тупсарары харгыстыыр сокуоннары уларытар дьоһуннаах соруктар күүтэллэр. Онуоха бастакынан “Сир баайын туһаныы туһунан”, “Бүддьүөт кодексын туһунан” сокуоннары өрөспүүбүлүкэ, эрэгийиэннэр туһаларыгар уларыттарыы сүҥкэн эппиэттээх соруга Ил Түмэҥҥэ сүктэриллэр. РФ бырабыыталыстыбатын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыларыгар боломуочуйалары тыырсыыга 1995 сыллаахха ылыныллыбыт Сөбүлэһиини сөргүтэн, өрөспүүбүлүкэ экэнэмиичэскэй өттүнэн бэйэтин бэйэтэ дьаһанар боломуочуйаларыттан сорҕотун даҕаны тилиннэрэр сорук турар.

Мин саныахпар, кэлиҥҥи сүүрбэччэ сыл дойду үбүн-экэниэмикэтин ресурсаларын кииннээн, эрэгийиэннэргэ үбү-харчыны киинтэн түҥэтии омсолоох бэлиитикэтэ ыытылынна. Онон Арассыыйа субъектара социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын бэйэлэрин толкуйдарынан, норуокка барыыстаах суолунан сайыннарар көҕүлээһиннэрэ, кыахтара сарбылынна. Дойду үрдүнэн уонна чопчу биһиэхэ, элбэх сир баайдаах өрөспүүбүлүкэҕэ, бэйэ толкуйунан, бэйэ байдам санаатынан социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыбытын түргэтэтэр усулуобуйаны тэрийэргэ кыттыахтаахпыт. Экэнэмиичэскэй сайдыы хайысхатын бэлиитикэтин уларытарга дойду салалтата ылсарыгар эрэнэбин. Ону Конституциябытыгар киллэрбит уларытыыларбыт кэрэһилииллэр. Ол уларытыыларга биир төһүү күүһүнэн парламент үлэтигэр реформа буолуоҕа. Ити соруктары толорууга Ил Түмэн оруолун улаатыннарар инниттэн Ил Дархан А.С.Николаев этиитин өйүүбүн.

Ханнык баҕарар сайдыылаах судаарыстыбаларга былаастар сокуону таһаарар, ситэриилээх уонна суут уорганнарыгар арахсаллар. Онуоха Конституциянан көрүллүбүт бырааптаахтар. Арассыыйаҕа эмиэ оннук судаарыстыбаннай былаас 1993 с. саҥа Конституция ылыллыаҕыттан олохтоммута. Ил Түмэн 1994 с. талыллан үлэлииригэр сорох дьокутааттар “младопарламентаризм” ыарыытыгар ылларан, былаастарын үрдэтиммиттэрэ: 1992 с. ылыллыбыт Конституцияҕа уларытыы киллэрэн, Ил Түмэн боломуочуйаларыгар “хонтуруоллуур уорган” диэн эбэн биэрбиттэрэ. Итинэн оппозиционердар саҥа талыллыбыт Бэрэсидьиэн иннигэр түһээри соруммуттара. Конституцияҕа Бэрэсидьиэн өрөспүүбүлүкэ үрдүкү дуоһунастаах сирэйэ дэнэрин аахсыбакка, Бэрэсидьиэни сиэссийэҕэ ыҥыран отчуоттатан, үлтү кириитикэлээн биэрэргэ, былааһын мөлтөтөргө соруна сылдьыбыттара. Конституция, сокуон этэллэринэн, Арассыыйа ханнык да субъегар Бэрэсидьиэн отчуоттаабат, иһитиннэрии оҥорор. Сокуону кытаанахтык тутуһар, норуот бүттүүн куоластаан талбыт былааһын үрдүктүк тутар М.Е.Николаев онно киириммэтэҕэ, дьүүллэһиилээх отчуоттааһыны буолбакка, Бэрэсидьиэн парламент иннигэр иһитиннэрии оҥорор бэрээдэгин тутуспута.

Госдума, атын эрэгийиэннэр парламеннара Конституцияны кэһэн, бэйэлэригэр хонтуруоллуур быраабы сурумматахтара. Оннооҕор Татарстан, Башкортостан, Москуба куорат курдук бөдөҥ субъектар парламеннара боломуочуйаларыгар “парламент үрдүкү сокуону таһаарар (бэрэстэбиитэллээх) судаарыстыба былааһын уоргана буолар” диэн чуолкайдык ыйбыттара. Онон Ил Түмэн тутулун уларытарга Арассыыйа Конституциятын тутуһан, өрөспүүбүлүкэбит Конституциятыгар көннөрүү киллэрэн, Ил Түмэн аатыттан хонтуруоллуур уорган буоларын устан, былаас уорганнара утарыта турууларын туоратан, Сахабыт сирэ сайдарын уонна норуот олоҕо тупсарын туһугар бииргэ эйэ-дэмнээхтик үлэлииллэрин төрүттүөх тустаахпыт. Ил Түмэни кураанах куолу, аана суох айдаан, бэрт былдьаһыы тырыбыынатыгар кубулутар сатаммат.

Аан дойду сайдыылаах судаарыстыбаларыгар олохтоммут бэрээдэк быһыытынан хонтуруоллуур функция парламент аатыгар, үлэтин сүрүн хайысхатыгар буолбакка, кини элбэх ахсааннаах боломуочуйатыгар киирсэр. Онно, сүнньүнэн, сокуону олоххо киллэриигэ туһаайыллар. Парламент биир эппиэттээх боломуочуйата – бырабыыталыстыбаны анааһын уонна босхолооһун. Ону таһынан парламент Бэрэсидьиэҥҥэ импичмент биллэрэр бырааптаах. Оттон Бэрэсидьиэҥҥэ олохтоох парламены ыһар, болдьоҕун иннинэ ууратар хардары быраап бэриллэр. Ити барыта Конституцияҕа уонна тустаах сокуоҥҥа көрүллэр. Манан былаас боломуочуйалара кинилэргэ норуот иннигэр тэҥ эппиэтинэһи олохтууллар. Дьиҥ хонтуруоллуур уорганнарынан Счетнай балаата, борокуратуура уонна силиэстийэ кэмитиэтэ буолаллар. Бүөтүр Биэрибэй саҕаттан борокуратуураны “судаарыстыба көрөр хараҕа, истэр кулгааҕа” диэн мээнэҕэ ааттаабатахтара.

Түмүктээн эттэхпинэ, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох былаас үс салаата биир соруктаахтар – өрөспүүбүлүкэни сайыннарыы, дьон-сэргэ олоҕун-дьаһаҕын тупсарыы. Онон судаарыстыба былааһын уорганнара бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн, дьоһуннаахтык үлэлииллэрэ бүттүүн дьыалаҕа туһаттан атыны аҕалыа суоҕа.

Климент ИВАНОВ,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах олохтооҕо.