Өрөспүүбүлүкэ толоруулаах үрдүкү былааһа үп-ас туттуллуутун быһаарар. Оттон үп-ас диэн, бу бүддьүөт. Бүддьүөт бэйэтэ анал сокуоннаах. Ол сокуону парламент ырытан оҥорон, хас сыл ахсын саҥалыы таһаарар. Ол аата Ил Түмэн саҥа сыл бүддьүөтүн сокуонун ылынар, үбүн-харчытын бигэргэтэр уонна тыырар. Биллэн турар, бу үлэ толоруулаах уорганы кытта кыттыгас ыытыллар.

Ханнык баҕарар сокуон туттуллуута, олоххо кириитэ үбүнэн-харчынан ытаһаламмыт буоллаҕына, бигэ мэктиэлээх буолар. Ону таһынан, ол барыта хонтуруолга тутуллар, туһааннаах уорганнартан эппиэтэ ирдэниллэр буоллаҕына диэн эбэн биэриэххэ сөп.

Эт мэйиинэн да сыаналаан көрдөххө, чуолаан үбү-харчыны туттууга үрдүкү былаас бары дьайыыта дьэҥкир буолуохтаах. Ол эбэтэр хонтуруолга тутуллуохтаах. Бэлитиичэскэй боппуруостарга хонтуруол туһунан тыл турбат. Манна атын мэхэньииһимнэр үлэлиэхтээхтэр.

Былаас да, тэрилтэ да, үлэһит да хонтуруола суох буолуута, кэлин тиһэҕэр айбардааһыҥҥа тиэрдиэн сөп. Атын өттүнэн Арассыыйа, хайа да былаас туругурдун, хонтуруоллуур уонна кэтиир-маныыр сулууспаларынан тутайыахтааҕар буолуох, күөстүү өрө үллэ, үксүү, таһынан дьалкылдьыйа олорбут судаарыстыба буолар. Оттон ол оннук дьаһаныы судаарыстыба чэлгийэригэр төһө көдьүүһү биэрбитэ, букатын атын кэпсэтиини эрэйэр тиэмэ буолар.

Үп-ас туттуллуутун боппуруоһугар ким да хонтуруолга сылдьыан баҕарбат. Эгэ кэлэн, үрдүкү судаарыстыбаннай былаас оннук хомууту, муоһаны кэтэргэ дьулуһуо дуо? Оһол-төрүөт төрдө Оноҕочоон Чоохоон диэбиккэ дылы кыраттан тэбиэһирии, өһүргэнсии, бэрдимсийии өрө туран кэлиэн сөп.

Арассыыйа Үрдүкү Сэбиэтин уонна бастакы Бэрэсидьиэнин икки ардыларыгар утарыта турсуу тааҥкаларынан ытыалааһынан түмүктэммитэ уонна ким «Верховнай» буолара бүтэһиктээхтик быһаарыллыбыта. Тоҕо барыта үчүгэйдик биллэри бачча уһуннук ньаҥсыйан, сүрүн үөскэ киирэ сатыыбыный? Үрдүкү былаас тус-туспа салаалара бэйэ-бэйэлэрин хонтуруоллаһыылара булгуччу баар буолуохтаах. Буолаары буолан, биирдэригэр итинник боломуочуйа норуотунан дэлэгээттэннэҕэ дии. «Норуот былааһа», «Норуот барытыгар тойон», «Норуот хонтуруолга тутуохтаах» диэн тыллар – бу көҥдөй тыллар. Ханна да оннук бэрээдэк суох. Ол туһуттан сорох дойдуларга уордайыы таһынан таһымнаан, дьон уулуссаҕа тахсар. Билиҥҥи дэмэкирээтийэҕэ норуот бэйэтин интэриэһин көмүскүөхтээх бэрэстэбиитэллээх былааһы быыбарынан талан, барытын киниэхэ дэлэгээттиир. Итинтэн атыннык дьаһаннаҕына, ол өрөбөлүүссүйэ дэнэр.

Борис Никифорович Бубякин, үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, парламент Хонтуруоллуур кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ. Мин өйдүүрбүнэн, Борис Никифорович салайар Хонтуруоллуур кэмитиэтэ, бэйэтин кэмигэр, Төрүт сокуоҥҥа суруллубут быһаччы функциятын көнөтүнэн толоро сатаабыта. Ол онто бэйэтигэр охсуулаах буолбута. Чэ, кини бэйэтин кэпсээнин истиэҕиҥ.

- Мин Нерюнгри улууһун биир мандааттаах уокуругуттан альтернативнай төрүккэ үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ дьокутаатынан талыллыбытым. Ити иннинэ «Якутуголь» ПХ сис дириэктэрин солбуйааччыта этим.

Ил Түмэни уларыта тутар туһунан тылы-өһү истибитим ыраатта. Бэйэм үлэлээбит уопуппар уонна билиибэр-көрүүбэр олоҕуран, аҕыйах тылы мин эмиэ этиим дуу… Парламент, ол аата дьокутааттар уопсай быһаарыыларынан, Хонтуруоллуур кэмитиэт бэрэссэдээтилинэн талыллан үлэлиирбэр аппараата 13 үлэһиттээх этэ. Үлэһиттэрбин кытта билсэн-көрсөн истэҕим ахсын, кинилэр профессиональнай туйгун бэлэмнэриттэн, үлэлэригэр эппиэтинэстээх сыһыаннарыттан бэркэ диэн астынар буолан испитим. Кылаабынай иниспиэктэр Иван Николаев, иниспиэктэрдэр Николай Петров, Владимир Пантелеев, Ньургуйаана Степанова, Айталина Черная кэлэктиип үлэтин сүрүннүүр тутаах дьон этэ.

Кэмитиэт ыытыахтаах үлэтин былаана дьокутааттар киллэрэр сайаапкаларыгар олоҕурара. Үлэбит былаанын улахан-кыра боппуруостар, суолталаах эбэтэр аахайыа суохха сөп эбит диэбэккэ, кэлэктиип уопсай быһаарыытынан таҥыллан ылыныллара. Үлэбит сүрүн хайысхата – бүддьүөт сокуона туолуута. Дьэ, манна анаалыстыыр үлэ бөҕөнү толорор буоларбыт. Дьиҥнээх буҕаалтыр сулууспатын үлэтинэн дьарыктанарбыт. Үлэбит түмүгүнэн, сылга биирдэ парламент истиитигэр анаан, улахан отчуоту оҥорорум. Салгыы отчуот кэмитиэт кэллиэгийэтигэр дьүүллэһиини ааһара. Кэллиэгийэ састаабыгар З.А.Корнилова, Е.С.Никитина, А.И.Поисеева, В.Ю.Федоров, В.И.Иванов, А.И.Гаврильев курдук «зубрдар» бааллара. Олох, үлэ-хамнас уопута, бириинсиптээх буолуу, чиэһинэй сыһыан диэн баар бөҕө дьоно этэ. Кэллиэгийэбит састааба маннык дьокутааттардаах буолан, боппуруостар дириҥник дьүүллэһиллэн, мөккүөр бөҕөтүн ааһаннар, түмүгэр парламент уопсай дьүүлүгэр тахсаллара. Хонтуруоллуур кэмитиэт итинник бэрээдэгинэн үһүс ыҥырыы бүтүөр диэри үлэлээбитэ.

Кэмитиэт үлэтин түмүктэригэр сигэнэн, маассабай иһитиннэрии тиһиктэрин бары көрүҥнэрэ толору информациялары биэрэр этилэр. Элбэхтэн бэрт аҕыйаҕы быһа тутан ааттаатахха, «Горизонт-РТ», мэдиссиинэ омук тиэхиньикэтин, «Алданзолото» ХБК хайа ыарахан тиэхиньикэтин атыылаһыыга дьыалалара, Дьокуускай, киин куорат быһыытынан функциялара туолууларыгар бэриллиэхтээх үп-харчы уһун-киэҥ мөккүөрэ быһаарыллыытыгар, о.д.а. дьыалаларга уонна боппуруостарга Ил Түмэн Хонтуруоллуур кэмитиэтэ тус сыһыаннаах.

Ил Түмэн Төрүт сокуоҥҥа суруллан сылдьар «сокуону таһаарар, бэрэстэбиитэллээх уонна хонтуруоллуур үрдүкү уорган буолар» дээн аатыттан, хонтуруоллуур функцията ылан быраҕыллан хаалбытын курдук буолла. Өскөтө Төрүт сокуонтан ылыллыбыт буоллаҕына, ол сокуоҥҥа уларытыыны киллэрии бэрээдэгинэн, улахан дьүүллэһиини ааһан, куолаһынан кыайан эрэ баран, олоххо киириэхтээҕэ. Оннук процедура барбытын тоҕо эрэ истибэппин. Баҕар, мин кулгааҕым-хараҕым бүөлэммитэ оччо эбитэ дуу? Дьиҥнээҕинэн, парламент хонтуруоллуур боломуочуйатын «сотон кэбиһии» - сокуону узурпациялааһыҥҥа тэҥнээх дьыала. Ким да оннукка барар бырааба да, кыаҕа да суох.

Бүгүҥҥү Ааҕар-суоттуур балаата, Ил Түмэн урукку хонтуруоллуур оруолун ситиһиилээхтик толорор дуо? Бу балаата ыытар үлэтин отчуотун кытта билсибит дьон бааргыт дуо? Толоруулаах былаас антах кииҥҥэ да, манна өрөспүүбүлүкэҕэ да өр сыллаах баҕа санаатын толорон, үп-харчы хамсааһынын, туттуллуутун, киириитин-тахсыытын хонтуруолтан таһаарда курдук. Маныаха кэлиҥҥи ыҥырыылар дьокутааттара «кэдэйэн» биэрдилэр.

Парламент хонтуруоллуур функциятын мөлтөтүү төрүтэ 2006 сыллаахха ууруллан турар. Биһиги үлэлии сылдьан, «СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) Хонтуруоллуур кэмитиэтин туһунан» СӨ сокуонугар уларытыылары уонна эбиилэри киллэрии туһунан» сокуон барылын оҥороммут пленарнай мунньах көрүүтүгэр киллэрбиппит. Сокуон барылыгар Хонтуруоллуур кэмитиэт аппараатыгар саҥа - аудитор дуоһунаһын - киллэрэр туһунан этиллибитэ. Манан кэмитиэт күүһүн уонна суолтатын үрдэтиигэ олук охсуллуохтааҕа. Барыл парламент 3 ааҕыытын, туһааннаах бары инстанциялары ааһан, бэрэсидьиэн В.Штыровка киирбитэ.

«РФ-га судаарыстыбаннай сулууспа систиэмэтин туһунан» ФС-ҥа уонна РФ Бэрэсидьиэнин «РФ судаарыстыбаннай дуоһунастарын туһунан» Ыйааҕар сөп түбэһиннэрэн, аудитор дуоһунаһа судаарыстыбаннай дуоһунас буолар. Аудитор дуоһунаһа, СӨ Төрүт сокуонунан көрүллүөхтээх судаарыстыбаннай дуоһунас буоларынан, судаарыстыбаннай кырасдааныскай сулууспа дуоһунастарыгар сыһыаннаһыа суохтаах. Маны таһынан, СӨ Ил Түмэнин Хонтуруоллуур кэмитиэтин аппараатын үлэһиттэрин ыстааттаах ахсааннарын улаатыннарыы, судаарыстыбаннай бүддьүөккэ эбии ороскуоттары таһаарар. (Мантан салгыы бэрт уһуннук наар бүддьүөт ороскуотун туһунан этиллэр. – П.И.).

Ити ыйыллыбыттары учуоттаан туран, сокуон СӨ Бэрэсидьиэнинэн илии баттанар кыаҕа суох, онон аккаастанар» - диэн тыллардаах Түмүгү туппуппут. Илии баттааһына: СӨ Бэрэсидьиэнин уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччытын 1-кы солбуйааччы – судаарыстыбаннас-быраап боппуруостарыгар уонна федеральнай уорганнары кытары хардарыта дьайсыыга департаменын салайааччыта Егор Ларионов киэнэ этэ… Түмүкпэр, сокуон туолуута хонтуруолланар эрэ буоллаҕына, сокуон нэһилиэнньэ туһатыгар үлэлиэҕэ диибин. Ил Түмэни уларыта тутарга ити өттүгэр кичэллээхтик үлэлэһиэххэ наада. Атына барыта ааһар дьыала.