Иннокентий Давыдович Васильев, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаа­та. РФКП эрэгийиэннээҕи салаатын өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэтин сэкирэтээрэ, бюротун чилиэнэ. «Сэрии сылларын оҕолоро» эрэгийиэннээҕи уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта.

Иннокентий Давыдович аныгы мааркалаах хомуньуус. Бэйэтэ Ньурба улууһуттан төрүттээх гынан баран, Сунтаарга олохсуйан олорбута быданнаата. Эргиэҥҥэ-урбааҥҥа  улаханнык уопутурбут атыыһыт, маҕаһыыннар ситимнэрин арыйан үлэлэтэр. Биир дойдулааҕым буоларынан уонна аҕа саастаахпынан туһанан кинини кытта балачча көҥүллүк кэпсэтэбин.

— Эн, доҕор, хомуньууспун дэнэр буол­лаххына, маҕаһыыннаргын барытын норуокка буор-босхо туран биэр. Таарыччы биир саамай улахаҥҥын миэхэ, дьээдьэҕэр, бэлэхтээн кэбис. Дьэ, оччоҕо аатыҥ-суолуҥ үрдүө, аатырыа ахан этиҥ буоллаҕа.

— Итинник саҥараҥҥын устуоруйаны адьас билбэккин бэйэҕинэн туоһулуугун. Сэбиэскэй былаас бары сылларыгар биирдэм, бытархай хаһаайыстыбалары таһынан, судаарыстыбаттан үбүлэммэт, хамнас аахсыбат кыра уонна бөдөҥ артыаллар бааллара.

 — Хайыаҥый, киһи аймах айыллыбыт айылгыта буоллаҕа дии —  баайдык-тоттук олорорго дьулуһуу. Дьэ, ол да буоллар, тус бэйэм эһигини, хомуньуустары, аҥаардас барыкаада эрэ дьиэлээх-уоттаах буоллаххытына ылынаары олоробун.

— Бырааты кытта итинник туоннаах кэпсэтии баар буолааччы. Хас биирдии оонньууга-күлүүгэ кырдьык ханнык эрэ кыырпаҕа, өлүүтэ баар буолар  дииллэр. Буолуон сөп.

—  Дьэ эрэ, Ил Түмэни уларыта тутуу туһунан…

— Профессиональнай парламент диэн быһаарыыны төбөбөр кыайан түһэрбэппин. Оччотугар юрист идэлээх эрэ дьон дьокутаат мандааттаныахтаах дуо? Аҥаардас оннук састааптан таҥыллыбыт парламеннаах хайа дойду, судаарыстыба баарый? Парламент — бэрэстэбиитэллээх үрдүкү уорган. Ол быһыытынан, норуотунан талыллар уонна үлэтигэр сыччах норуот интэриэһинэн салайтарар булгуллубат эбээһинэстээх.

Юрист эрэ буоллахха, дьон олоҕун-дьаһаҕын, кыһалҕатын, киниэхэ туох наадатын билэр, өйдүүр уонна туруорсар кыахтаах диэн ким бигэргэтиэн сөбүй? Сокуон араас иирбэтэ-таарбата туох да хара баһаам. Ол ону ким эрэ интэриэһигэр табыгастаахтык туһаныы, аан дойду үрдүнэн киэҥник туттуллар быраактыка. Үчүгэй юрист ол «ускуустубаны», дьэ, кырдьык, толору баһылаабыт профессионал буолуон сөп. Ону Арассыыйа норуота өссө былыргы үйэлэргэ өйдөөн уонна «ылынан» турар. Кини аатырбыт, бэргэн өһүн хоһоонун өйдөөн кэлиэҕиҥ.

Парламент, дьокутааттар үлэлэрэ, юриһыттан эбэтэр атын туох идэлээҕиттэн тутулуга суох, норуот интэриэһин көрөр уонна киниэхэ туһалыыр сөптөөх сокуоннары оҥорон таһаарарынан, сокуоннар олоххо төһө көдьүүстээхтик үлэлииллэрин хонтуруолга тутарынан сыаналанар. Ил Түмэн ыҥырыыта 5 сыл болдьоххо үлэлиир. Бу кырата суох кэм. Дьон туһугар үлэлииргэ быһаарыныылаах, сүрэхтээх-бэлэстээх, билэ-көрө сатыыр баҕалаах дьокутаат 5 сыллаах болдьоҕор хайа да юристан итэҕэһэ суох үлэлиэн сөп.

Араас таһымнаах дьокутаат баар буолар. 5 сыл тухары биирдэ ыйытан, боппуруос биэрэн көрбөт, эгэ кэлэн туох эрэ кыһалҕаны, ыараханы быһаарыыга кыттыһыа дуо, онон баара да, суоҕа да син биир курдук дьокутаат дэҥнэтэн көстөөччү. Тустаах, ол үөһэ улахан эппиэтинэстээх  үлэтигэр-хамнаһыгар маннык быстыбыт сыһыаннаах дьокутаат, муҥутаан бэйэтин сис кэмитиэтин мунньаҕар, түмсүүтүгэр кэллэҕинэ, робот курдук аптамаатынан илиитин өрө уунар буолуохтаах. Маннык дьокутаат – быыбардааччы бэйэтин алҕаһа, эбэтэр эппиэтинэһэ суох сыһыана, эбэтэр атын туох эрэ киитэрэстээх толкуйун түмүгэ. Манна эмиэ «хайдах былааһы талаҕын, оннук олоруоҥ…» диир этиини санатыахпын баҕарабын. Аны туран, юрист-дьокутааттартан даҕаны маннык быстар мөлтөх эппиэтинэстээх парламентарий көстүө суоҕа диэн ким эмэ бигэргэтиэн өйүм хоппото.

— Дьокутааттыыр кэмҥэр таһаарар сокуоннаргыт хайдах үлэлииллэрин, төһө көдьүүстээхтэрин ырытар, илдьиритиһэр буолар этигит дуо?

    — Үлэлээбит ыҥырыыбар, бэйэм санаабар, сүрүннээн өрөспүүбүлүкэбитигэр ылыллар сокуоннары ылыллыбыт федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэриигэ дьулуһуулаахтык үлэлээбиппит. СӨ Бырабыыталыстыбата Ил Түмэҥҥэ сокуоннар барылларын быыһа суох көҕүлээн киллэрэр (ол барыта федеральнай суолталаах, оннук ис хоһоонноох барыллар буолаллар), биһиги онно сөп түбэһиннэрии үлэтин ыытабыт. Өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар, үлэтигэр-хамнаһыгар быһаччы сыһыаннаах сокуоннарбыт аҕыйах этилэр. Онон көдьүүс туһунан этэрбин ыарырҕатабын.

—  Профессиональнай сокуону таһаарар, бэрэстэбиитэллээх уорганы тоҕо көҕүлүү сатыылларый?

—  Сиэпкэ укта сылдьан, бэйэ талбытынан собуоттаан үлэлэтэр парламена наада буолбут буолуохтаах. Ил Түмэн дьокутааттарын 80-90 %  киин куоракка олорор. 19 дьокутаат бастайааннай төрүккэ, ол аата хамнастаах үлэлиир. Маннык түбэлтэҕэ ханнык кэмчилээһин туһунан тыл туруохтааҕый?

—  Арассыыйа сорох эрэгийиэннэригэр парламеннарын уларыта тутуу хайыы-үйэ тыаһа-ууһа суох барбыта. Маныаха киин былаас туох интэриэстээҕий?

—  Көхсүнэн да сэрэйдэххэ, Арассыыйаҕа хаһан баҕарар улахан уларыйыылар тахсан хаалыахтарын сөп. Эбэтэр былаас бэйэтэ оннук түбэлтэни кэтэһэр буолан, сэрэнэр-сэрбэнэр. Субьектар ситэриилээх былаастарын өттүлэриттэн киин сир хаһан да сэрэнэ, сээбэҥнии барыа суоҕа. Оттон парламеннартан дьааххана саныан сөп. Эбэтэр Кириэмил, уонунан үйэҕэ олохсуйан кэлбит үгэһинэн, былааска уочараттаах кииннээһини ыытарга былаанныыра буолуо. Оччоҕуна ол барыта тыаһа-ууһа, сыта-сымара суох барыан, ыытыллыан наада. Чэ, барыйаана элбэх.

— Референдум диэн өйдөбүл Арас­сыыйаҕа суолтатын сүтэриэх курдук дии.

—  Оннук. Норуот, дойду дьылҕатын таарыйар боппуруоска – Конституцияҕа уларытыылары киллэриигэ — былаас кулгааҕынан да сапсынан көрбөтө. Дьиҥэр, референдуму  ыытар туһунан туруорсуу баарын үрдүнэн. Маннык дьоһун суолталаах боппуруоска норуот санаата булгуччу истиллиэхтээх этэ. Бу манан былаас, норуоту бэйэтин интэриэһин туруорсуохтаах быраабыттан матарар, араас түбэлтэлэргэ былааска дьайыахтаах быһаарыныытыттан тэйитэр суолу тутуста. Былаас диэн былаас.  Кини көрдөрөр холобура үтүктээһиннээх уонна хатылааһыннаах буолар. Референдум туһунан биһиэхэ хайыы-үйэ ылы-чып, долгуна суох уу курдук балаһыанньа дии.

—  Инньэ гынан, хас дьокутааттанарга сананаҕын?

— 70 дьокутааты оннунан хаалларыах­ха, мантан 35-һин бастайааннай төрүккэ үлэлэтиэххэ. 70 дьокутааттан 35-һэ биир мандааттаах уокуруктартан, иккис аҥаара баартыйалар испииһэктэринэн быыбарданныннар. Туох да үлүгэрдээх ороскуот даҕаны, тотон-туолан кэлэр кэмчилээһинэ да ол онтон тахсыа суоҕа.

— Сорох эр бэртэрэ быыбары ыыта охсон, судаарыстыбаннас 100 сылын саҥа парламеннаах көрсүөххэ дииллэр.

—  Тиэтэйии ойох ыларга эрэ сэрэхтээх уонна куһаҕан буолбатах (Н.Неустроев «Тиэ­тэйбит» кэмиэдьийэтин аах). Онто да суох быһыы-майгы уларыйар күлүмэх түргэнин туох да ситиһиэ суоҕун курдук. Биһиги тоҕо тиэтэйиэхтээхпитий? Киин былааска «чээн барахсан, истигэнин эриэхсит» дэтээри дуо? Былаас инньэ диэ суоҕа. Тутатына атын ис хоһоонноох сорудаҕы биэриэҕэ. «Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар» өбүгэ муударай үгэһин тутуспут быдан ордук буолуоҕа. Барыга барытыгар тиэтэйэр, ол онон бэйэ бэрдин көрдөрө сатыыр кэм буолбатах.