Өрөспүүбүлүкэбитигэр Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ астаапкаланнаҕына, бары чилиэннэрэ бараллар диэн буолбатах. Ол иһин биһиэхэ Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ хайдах баҕарбытынан дьаһанар. Салайан кэлбит кэлэктиибинэй уорганын-бырабыыталыстыбатын үлэтин-хамнаһын иһин ханнык да эппиэтинэһи сүкпэт. Баран хаалла, бүттэ. Ол түмүгэр, үгэс курдук, Москва сорох олигархическай устуруктуураларын көҕүлээһиннэринэн, ханна иллэҥ вакансия баар да онно бэйэлэрин бэрэстэбиитэллэрин анньан кэбиһэллэр. Дьэ ол иһин, өрөспүүбүлүкэбит Конституциятыгар Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин астаапката, бырабыыталыстыба чилиэннэрин барыларын астаапкаҕа ыытыахтаах нуорматын киллэриэххэ наада. Оччотугар Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин эппиэтинэһэ үрдүөх этэ.

Баһылык сүбэһитэ быһаарарынан, өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын дуоһунаһа аатыгар эрэ дуоһунас. Дьиҥнээҕинэн, өрөспүүбүлүкэ экэнэмиичэскэй бэлиитикэтин Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ оҥорор, ол иһин толоруулаах былааһы өрөспүүбүлүкэ Баһылыга бэйэтин илиитигэр ылыахтаах. Ол эбэтэр  барылга сөп түбэһиннэрэн, Баһылык «икки олоппоско» тэҥинэн олоруохтаах. Мин санаабар, биир киһиэхэ бэрт буола сатаан, Конституцияҕа көннөрүүлэри киллэрии улахан алҕас буолуоҕа. Баһылык сүбэһитэ, тойонун үрдүк дуоһунаһын аатыгар эрэ дуоһунас буолар диэн бигэргэтиитин кытта сөбүлэһиэхпин баҕарбаппын. Баһылыктар кэлиэхтэрэ да, барыахтара да, оттон Конституция мэлдьитин баар буолуоҕа уонна үлэлиэҕэ. Конституция юридическай эрэ  буолбатах, өссө бэлитиичэскэй докумуон.

Конституцияҕа олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ Баһылыга киэҥ уонна улахан боломуочуйалардаах, кини ол боломуочуйаларын хайдах туттарыттан, туһанарыттан барыта тутулуктанар. Өскөтө өрөспүүбүлүкэ Баһылыга толоруулаах былааһы салайар буоллаҕына, оччотугар Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин дуоһунаһа наада дуо? Конституция этэринэн, өскөтө бырабыыталыстыба  туруоруллубут сорудаҕы кыайан олоххо киллэрбэт буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэ Баһылыга бырабыыталыстыбаны астаапкаҕа ыытар боломуочуйалаах. Эмиэ ол курдук, булгуччулаах суһал түбэлтэлэргэ, атыннык дьаһанар кыах суох буоллаҕына, парламены ыһыан сөп. Өскө өрөспүүбүлүкэ Баһылыга толоруулаах былаас салайааччытын дуоһунаһын хос толорор буоллаҕына, бырабыыталыстыба үлэтин хайдах мөлтөх диэн сыаналыан, астаапкаҕа ыытыан, парламены ыһыан сөбүй? Өрөспүүбүлүкэ Баһылыга сыл аайы парламеҥҥа Анал этии ыытар. Анал этии дьүүллэһиллибэт, толоруллуохтаах эрэ. Баһылык өссө толоруулаах былаас салайааччыта буоллаҕына, парламеҥҥа Анал этиитин толоруулаах былаас аатыттан тиэрдэр дуо? Оччотугар Конституцияҕа бигэргэммит былаас салааларын араартааһын туһунан балаһыанньаны ханна гынабыт?

Конституциялаах суут туһунан боппуруоска бэйэм санаабын хатылыыбын: тус бэйэм кыһалҕаны адьас иһиттэн билэрим быһыытынан, бу суут бары кыахтарын бараан бүтэрэн баран сылдьар диэн быһаччы этэбин. Мин судьуйалары утарбаппын, бары профессионаллар, улаханнык ытыктанар дьон. Оттон суут, уорган быһыытынан, туһата суох буолла. Конституциялаах суут өрөспүүбүлүкэ сиимбэлэ буолбатах. Өрөгөй ырыата, гиэрбэ уонна былаах – бу өрөспүүбүлүкэ сиимбэллэрэ.

Барылга киирбитинэн, судаарыстыбаннай уорган быһыытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ Конституциялаах сэбиэт, конституциялаах сүбэһиттэр баар буолуохтара. Онон,  суут урукку аата уларыйар, Конституциялаах сэбиэт буолар.   Сүбэһиттэринэн, урукку судьуйалар «көтөҕүллэр» харчыларын ылан баран, баҕар, хаалыахтара. Конституция эйгэтигэр күн аайы сүбэни оҥоһуллубат. Баһылык уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатыгар 20-чэ юристаах правовой управление баар. Бу исписэлиистэр Конституция чэрчитинэн түмүктэри оҥорор кыахтаахтар. Хата, ол оннук түмүктэргэ сылга биирдэ-иккитэ наадыйыы баар буолуоҕа. Оттон сокуоннарга сыһыаннаан, парламент бэйэтэ тойоннооһуннары оҥорор. Итинник толкуйдаан көрдөххө, бастайааннай үлэлиир судаарыстыбаннай уорган уонна конституциялаах сүбэһиттэр наадалара суохтар. Конституция, кылаабынайа, бэлитиичэскэй докумуон. Конституциялаах сэбиэти уопсастыбаннай саҕалааһын төрүтүгэр тэрийэр ордук көдьүүстээх буолуох этэ. Конституциялаах сүбэһиттэртэн буолбакка, Конституциялаах сэбиэт чилиэннэриттэн – политологтартан, бөлүһүөктэртэн, юристартан быһа холуйан 15 киһини уонна  ытык кырдьаҕастартан туруортуохха сөп этэ.

Билигин чуолкайдык биллибитинэн, 1993 сыллааҕы Арассыыйа Конституциятын үгүс нуормалара Эмиэрикэ сүбэһиттэрин көмөлөрүнэн (оннооҕор Киин эрэспиэскэлиир управление эписиэрдэрэ кыттыбыттар) ылыллыбыттар. Саамай куорҕаллааһыннааҕа, ити төрүт суолталаах нуормалар Конституция олоҕор, төрүтүгэр угуллубут буоланнар, уларытыылары киллэрии кыаллыбатын кэриэтэ балаһыанньаламмыт. Аан дойдутааҕы сокуоннар уопсай билиниллибит нуормалара Арассыыйа суверенитетын кэспэт эрэ сорҕолоругар дьайыыланаллар диэн көннөрүүнү киллэрии үчүгэй олохтон тахсыбатаҕа чуолкай. Арассыыйа Конституциятын 9-с ыстатыйатын 2 чааһа этэр: айылҕа баайа, сир, стратегическай ресурсалар чааһынай бас билиигэ киириэхтэрин сөп. Бу бытааннык эрээри, алдьархайдаахтык дэлби тэбэр миинэ угуллубута буолар. Атын ханнык да дойду Конституциятыгар итинник нуорма суох. Бу, бастатан туран, Арассыыйа баайын халыырга, иккиһинэн, байыаннай кыаҕын  мөлтөтөргө уонна эһэргэ суоттаммыт уодаһыннаах дибиэрсийэ буолар. Уон сыллааҕыта РФ Бэрэсидьиэнин быраап боппуруостарыгар сүбэһитэ Вениамин Федорович Яковлев манна кэлэ сылдьыбыта. Свердловскайдааҕы юридическай институкка үөрэппит преподавателим. Түгэнинэн туһанан, ити нуорма туһунан ыйыппытым. Нуорма миэстэтин чопчу булбут, Конституция  төрүтүгэр сылдьарын  быһыытынан уларытыыны киллэрэр кыаллыбатын туһунан чиэһинэйдик эппитэ.

Итинэн сибээстээн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятыгар уларытыыны киллэрии барылыгар маннык ис хоһоонноох этиини киллэрэбин: «Айылҕа баайа, сир, стратегическай ресурсалар чааһынай бас билиинэн буолуохтарын сөп, өскөтө ол аҕыйах ахсааннаах норуоттар интэриэстэрин уонна өрөспүүбүлүкэ экэнэмиичэскэй  интэриэстэрин утарбат буоллахтарына». Бүгүҥҥү күҥҥэ, өрөспүүбүлүкэ араас биричиинэлэринэн, айылҕа ресурсаларыгар бас билиитэ суох хаалла. Ресурсалар олигархическай структуураларга устан, сүтэн-симэлийэн иһэллэр.

Иккис этиим: «Урутаан сайдар сирдэр-уоттар уонна федеральнай территориялар өрөспүүбүлүкэ сирэ-уота биир кэлим буолуутун уонна экэнэмиичэскэй интэриэстэрин кэспэт буоллахтарына, өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар үлэлииллэр».
РФ Конституциятын көннөрүүлэригэр сөп түбэһиннэрэн, билиҥҥи кэмҥэ сокуону араҥаччылыыр уорганнар салайааччылара өрөспүүбүлүкэни кытта сөбүлэһиннэриини барбаттар. Дьиҥэр, РФ Конституциятын 72-с ыстатыйатынан сокуону араҥаччылыыр уорганнар каадырдара холбоһуктаах дьаһалга сылдьаллар. Дойду Конституциятын туһааннаах ыстатыйатын толорбот буолуу, олохтоох каадырдары хоруупсуйаҕа уорбалааһын, ол түмүгэр туораттан чиэһинэй, «киргэ-хоххо умньамматах» салайааччылары анааһын сүрүн төрүөтүнэн буолар быһыылаах. Баҕар, сөптөөх сыһыан буолуон сөп…РФ Бэрэсидьиэнэ хандьытааттары Федерация Сэбиэтин кытары сөбүлэһиннэрэр. Бу палаатаҕа федерация  субьектарын бэрэстэбиитэллэрэ элбэхтэрин быһыытынан. Оччотугар биһиги эмиэ билигин ылыллыахтаах сокуоннарга бэйэлэрин дьыалаларын кыайбатах бэрээдэги араҥаччылыыр уорганнар салайааччыларын төттөрү ыҥырар нуорманы угуохпутун, сыл аайы парламеҥҥа отчуоттуулларын ситиһиэхпитин сөп. Быйыл СӨ ис дьыалаҕа миниистирэ парламеҥҥа отчуоттууру наадалааҕынан аахпата, оттон солбуйааччыта холуобунай суут производствотын национальнай тылынан ыытары бобор бирикээһи таһаарда.

Олохтоох салайыныы былааһа аһаҕас былаас буолара мөккүһүллүбэт суол уонна публичнай былаас систиэмэтигэр киллэриллибитэ сөптөөх. Аан дойду үрдүнэн итинник балаһыанньа олохтонон турар. Судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох былаас хардарыта сыһыаннарын билигин тутатына Конституция нуорматыгар угар, арааһа, эрдэ буолуоҕа. Нэһилиэктэр, улуустар, куораттар баһылыктара быыбарданар эбэтэр киминэн ананар буолаллара, нэһилиэнньэни кытта дьүүллэһии кэнниттэн, ылыллыахтаах сокуоннарынан сүрүннэнэллэрэ ордук буолуоҕа. Буолаары буолан, өрөспүүбүлүкэ Баһылыга Анал этиитигэр быыбардааһынтан аккаастамматын туһунан этэн турар. Судаарыстыбаннай былаас каадыр эрэсиэрбэтин бэлэмнээһин уонна анааһын боппуруостарыгар олохтоох былааһы кытта ыкса сыһыаннаһыахтаах. Урукку өттүгэр талыллыбыт нэһилиэк баһылыга каадырын, солбуйааччытыгар тиийэ, бэйэтэ сүүмэрдиирэ.

Арассыыйаҕа аартыкатааҕы сокуоннары таһаарыы биллэрдик хаалан иһэр. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев Санкт-Петербурга ыытыллыбыт парламентаризм күнүгэр: «Аартыканы баһылааһын, бастакы уочаратынан, олигархическай структуураларга буолбакка, Аартыка сиригэр-уотугар олорор киһиэхэ туһуланыахтаах», -- диэбитэ. Бу идиэйэ өрөспүүбүлүкэ Конституциятьн нуорматыгар угуллара наада этэ. Биһиги итинник этэр бырааптаахпыт: аартыкатааҕы сир-уот улахан өттө өрөспүүбүлүкэбит кыраныыссатын кыйа барар.

Өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын Анал этиитигэр профессиональнай парламеҥҥа көһүү боппуруоһа таарыллыбыта. Анал этии дьүүллэһиллибэт, толоруллар. Ол да үрдүнэн, бу боппуруоһу дьүүллэһиигэ биһиги ханнык да биллэ-көстө сатааһына суох, ыараҥнатан көрүүлээхтик сыһыаннаһыахтаахпыт. Парламент туруору да туттахха, сытыары да ыллахха, саамай тутулуга суох уорган буолар. Сокуоннар хаачыстыбаларын дьокутаат ахсаана быһаарбат, кинилэр билиилэрэ-көрүүлэрэ сүрүн оруолу ылар. Билиҥҥи кэмҥэ төһө баҕарар ахсааннаах дьокутаат сыыппара сибээстэринэн, телекоммуникацияларынан хааччыллан, хайа баҕарар кээмэйдээх үлэни толорор кыахтаах. Бырабыыталыстыба уонна парламент отчуоттарын аныгы технологиялары туһанан ыытар кэм кэллэ. Сайдыылаах дойдуларга биисинэс эргимтэтэ судаарыстыбаннай сулууспаҕа уонна парламеҥҥа тардыллыбат. Профессиональнай парламент көдьүүһүн уонна ордуктарын туһунан маассабай информация тиһиктэригэр элбэхтик кэпсээтим уонна суруйдум.

Макар Яковлев, Арассыыйа үтүөлээх юриһа, ХИФУ бэрэпиэссэрэ.

Прокопий ИВАНОВ бэчээккэ бэлэмнээтэ.