- Үтүө күнүнэн, Петр Васильевич! Бу Саха өрөспүүбүлүкэтин күнүн тус бэйэҥ хайдах ылынаҕын, суолтата?

- Бу күн Саха сирин устуоруйатыгар көмүс буукубанан суруллар ураты событиенан биллэр. Ол сыллары кылгастык санаан ааһар буоллахха, 1992 сыллаахха муус устар 4 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт Конституцияны ылыммыта. Мин  ити кэмҥэ аармыйаттан кэлэн,  СГУ-га бэлэмнии кууруһун салаатын  истээччитэ этим. Эһиги өйдүүр буолуохтааххыт, Үрдүкү Сэбиэт быыбара буолбутугар, онно устудьуоннар профсойуустарын бэрэссэдээтэлэ  Максим Местников кыттыбыта.  Ити курдук устудьуоннар олус көхтөөхтөрө. Биһиги  устудьуоннар 1 №-дээх бырабыыталыстыба  дьиэтин иннигэр кэлэн турбуппут уонна Конституцияны ылыналларын  ирдээбиппит. Биллэн турар, итинтэн үөрэхпитигэр оҕустарыыны ылбыппыт (Истиҥник күлэр). Конституция ылыллыбытыттан дьон-сэргэ ис-иһиттэн сүргэтэ көтөҕүллэн, олус үөрбүтүн-көппүтүн бу баардыы өйдүүбүн.   Саҥа Саха сирин  саҕаланар саҥа түһүмэҕин быһыытынан  ылыммыппыт. Сотору Саха сиригэр Автономия тэриллибитин 100 сылын үрдүк таһымҥа бэлиэтиэхпит.

Аны туран, муус устар 27 күнүн сандал саас кэлиитин кытта сибээстээххэ сөп.   Саха дьонугар саас кэлиитэ  улахан үөрүү буолара,  «Күөххэ үктэннибит!” диэн биһиги өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар.  Бу ураты күн кэлэр көлүөнэҕэ суолтата, сыаннаһа  үтүө холобур буолан үйэлэргэ хаалыаҕа диэн эрэнэбин. Бу күнү Саха норуотун чулуу уолаттара, кыргыттара уһансан, туруулаһан баар гыммыттара  Саха сирин устуоруйатыгар үйэлэргэ хаалыаҕар бары итэҕэйэбит уонна ону мэктиэлиибит.

- Билиҥҥи ыҥырыылаах мунньах састааба  балтараа сылтан ордук үлэлээтэ, ити кэмҥэ парламентаризмы бөҕөргөтүүгэ туох үлэ ыытылынна?  Парламентаризм инники сайдыытын, саҕахтарын  хайдах көрөҕүн?

- Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын күнэ парламентаризм күнүн кытта сөп түбэспитэ бу мээнэҕэ буолбатах. Парламентаризм Арассыыйа судаарыстыбаннаһын биир сүрүн бириинсибинэн буолар.  Ол гынан баран, туттубут «парламентаризмы бөҕөргөтүү» диэн тылларгар сөпсөспөппүн. Бастатан туран парламентаризм үөскээн, бөҕөргөөн саҥа үйэҕэ демократическай тутул халбаннаабат биир өһүөтэ буолан, Арассыыйа да, Саха Өрөспүүбүлэкэтин да Төрүт Сокуоннарынан конституционнай үрдүкү таһымҥа бигэргэнэн турар. Ол эбэтэр “бөҕөргөтүү” диэн өйдөбүлү икки таһымнаах Төрүт Сокуоннар уларыйыыларын кытта ситимнээн эрэ туттуохха сөп. Арассыыйа Президенэ Владимир Путин бу сыл тохсунньу 15 күнүгэр РФ  Федеральнай Мунньаҕар  Анал туһаайыытыгар Конституционнай реформаны саҕалыырга эппитэ.  Коронавирус дьаҥын  утары охсуһууттан сылтаан бу саҕаламмыт хамсааһын кылгас кэмҥэ тэтимэ бытааран, түмүгү таһаарыы  сыҕарыйан биэрдэ. Иккиһинэн, “Бөҕөргөтүү” диир буоллахпытына, ол эбэтэр парламентаризмы кэбирэтэр кутталлар суоһаан туралларын билэммит, ону утарсар хоруйдар ирдэнэллэр диэн өйдөбүлү дьоҥҥо-сэргэҕэ үөскэтэбит. Бу сыыһа. Парламентаризм систиэмэтин төрдүттэн эһэр куттал суох. Федерация субъектарыгар парламентскай үлэлэр үтүө түмүктэригэр мэһэйдиир кыһалҕалар бааллар. Олор сир-сир аайы араастар. Холобур, Ил Түмэн I, II иккис ыҥырыылаах мунньахтар уонна бүгүҥҥү парламены тэҥнээҥ көрдөххө, баайы-дуолу, үбү-харчыны хонтуруоллуур боломуочуйа сарбыллыбыта чахчы. Ол да үрдүнэн Төрүт Сокуоҥҥа олоҕуран, бу хайысханы чөлүгэр түһэриини VI ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин бастакы ыйдарыттан саҕалаабыта. Маны туоһулуур холобур  үгүс. Ол курдук, бу муус устар 23 күнүгэр ыытыллыбыт мунньахха өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн барылын көрөр үлэ хаамыытыгар “нулевой истиилэр” диэн өйдөбүл киирдэ. Бу улахан ситиһии. Ил Түмэн үйэ чиэппэрэ туруорсубут үлэтэ түмүктэннэ. Ил Дархан бу боппуруоһу Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэрбитэ иккис өттүнэн ситэриилээх былаас парламентаризм сайдыытын толору өйдүүрүн, өйүүрүн көрдөрөр. Өссө холобурдуур буоллахха, маннык.  Быйыл олунньуга ыытыллыбыт уочараттаах пленарнай мунньахха парламентскай хонтуруолу күүһүрдэр икки сокуону ылан турабыт уонна бу үлэни өссө күүһүрдэргэ норуот дьокутааттарыттан хамыыһыйа тэрийбиппит. Аны өрөспүүбүлэкэ бырабыытылыстыбатын кытары күннээҕи үлэ олус тэтимирэн турар. Ол курдук ситэриилээх былаас күннээҕи үлэтин хонтуруоллуур инниттэн  “Бырабыытылыстыба чаастарын” ыытарбыт лаппа элбээтэ.  

Парламентаризм сайдыытын туһунан этэр буоллахха, Ил Дархан салалталаах Конституционнай хамыыһыйа тэриллибитэ. Этиллибитин курдук парламентаризм сайдыытын Саха өрөспүүбүлэкэтин үрдүкү салайааччыта чопчу өйдүүр. Ону олоххо киллэрэр туһаайыылары тэрийэр кыах толору баар.  Онон үөскээбит түгэни, балаһыанньаны куоттарыа суохтаахпыт. Арассыыйа үрдүнэн бара турар хамсааһыны кытта  хайаан да дьүөрэлэһиннэриэхпитин наада.

- Федеральнай сокуоннар Саха сирин олоҕор-дьаһаҕар сөп түбэспэттэрэ баар. Олорго уларытыыны киллэрии хайдах барарый?

-- Арассыыйа сирэ-уота олус киэҥ-куоҥ. Устатынан тэниччи тардыллан хаалбыт судаарыстыба (Эркиҥҥҥэ ыйааллан турар каартаны ыйан көрдөрөр). Дьэ маннык хабааннаах улахан судаарыстыба уратыта элбэх. Аны иккис өттүнэн Арассыыйаҕа 170-тэн тахса  араас омук  норуота олорор. Манна тылбыт-өспүт, култуурабыт, килиимэппит  уратыларын, Таҥараҕа, итэҕэлгэ сыһыаммытын эбэн кэбиһиэххэ. Итилэр эмиэ барытыгар дьайар уратылардаахтар. Ол курдук, ити этиллибит уратылар  быраабы, сокуону үөскэтэллэр. Онон хайдах да гыммыт иһин Арассыыйа таһымыгар биир таһымнаах, ол эбэтэр барыбытыгар сөп түбэһэр сокуону ылар олус уустук. Маны өйдөөн, 90-с сылларга субъектар куоластара күүстээх эрдэхтэринэ, Арассыыйаны биир сомоҕо хаалларарга туруулаһар кэмҥэ оруобуна  консенсус түһэрсиллэн ситиһиллибитэ. Бу федеративнай дуогабарга уонна Арассыыйа Төрүт сокуонугар киирэ сылдьар. Ол аата Арассыыйа сокуонугар сүрүн эрэ өттүн дьаһайыахтаах диэн.  Атынын субъектар парламеннара бэйэлэрэ олохторугар-дьаһахтарыгар, айылҕаларын усулуобуйатыгар сөп түбэһиннэрэн уларытан-тэлэритэн бириэхтээхтэр диэнинэн салайтарыллар. Бу туһунан Төрүт сокуон 71-с¸ 72-с ыстатыйаларыгар тыырылла сылдьар.

 Бүгүҥҥү күҥҥэ федеральнай сокуоннар олус чопчуланан, этэргэ дылы, ымпыгын-чымпыгын барытын быһаара сатыыр сокуоннар ылылла тураллар. Холобур,  уопсастыбаннас ыаһаҕыттан түспэт ити дьэллик сылдьар ыттарга киһилии сыһыан баар буолуохтааҕын туһунан сокуоннар тахсаллар. Иккиһинэн,  Арассыыйа Төрүт сокуонугар үп-харчы тутулун  биир халыыпка киллэрэр мэктиэлэр суохтар.  Бу сыһыаннар мөккүөрдэрэ олус сытыы буолан, ол эбэтэр субъектар үпкэ бырааптара мэктиэлээх буолуохтаах диэнинэн салайтаран,  ону Төрүт сокуоҥҥа киллэрбэтэхтэрэ. Атын сокуонунан мэктиэлиэхпит диэн хаалларан кэбиспиттэрин  түмүгэр күн бүгүн  эригийиэннэр бүддьүөттэрэ Арассыыйа бүддьүөтүн уонна  нолуогун Кодексаларынан ылыллан оҥоһуллаллар. Бу федеральнай таһым быһаарыыта буолар. Билигин федеральнай быһаарыы бүддьүөт Кодексатынан салаллан барарыгар биһиги  хайдах да гынан Конституцияҕа олоҕураммыт бэйэбит бырааппытын «маннык,  оннук” диэн туруорсарбытыгар  аналлаах нуормалар суохтар. Бу, биллэн турар, атахтыыра, мэһэйдиирэ үгүс. Бу биир өрүтэ тугуй? Сокуон ылыллыытыгар сөптөөх үп-харчы сыһыарыллан бэриллибэт диэн. Ону биһиги бу буола турар Конституция  реформатыгар туруорса сатаабыппыт. Ылыллар сокуоннар бүддьүөттэн эбии үбү ирдиир буоллахтарына, өрөспүүбүлүкэлэр, кыраайдар, уобаластар харчылара эрэ тиийэригэр эппиэттииллэр диэн ис хоһоонноох буолуохтаах,  ол эбэтэр  олохтоох салайыныы бириинсибин курдук буолар.  Туруорсуубут билигин дьүүллэһиигэ сылдьар. Бу этиини наука эйгэтин  үлэһиттэрэ, судаарыстыбаннай институттар улаханнык интэриэһиргээбиттэрэ биллэр.  

Бу хайысхаҕа хайдах үлэлиибитий? Үлэ бэрээдэгэ хайдах барыахтааҕа урут-уруккуттан быһаарыллан турар. Бүгүҥҥү күҥҥэ субъектартан сокуону оҥорууга, уларытыылары киллэриигэ парламеннар эрэ үлэлэһэр бырааптаахтар. Аны бу үлэҕэ  толоруулаах былаас эмиэ кыттыһар.  Госдуумаҕа киирбит федеральнай сокуон барылларын бырайыактарыгар биһиги санаабытын, сыһыаммытын (позиция) ирдииллэр. Парламент уонна бырабыыталыстыба иккиэн биир санаалаах буолуохтаахтар. Оччоҕуна эрэ субъект санаата чопчуланна диэн буолар. Иккиэн тус-туспа көрүүлээх буоллахтарына, ол аата субъект  санаата суох диэн ылыналлар.  Ол суох буоллаҕына, бэйэ этиитин, уларытыылары киллэрэргэ күчүмэҕэйдэр үөскүүллэр. Тоҕо диэтэххэ, икки тус-туспа көрүү баар буоллаҕына, хайата сөптөөҕө, хайата сыыһата  биллибэт. Ол иһин иккиэннэрин тута сыыһа диэн быһаараллар. Оччоҕуна дьокутааттар нөҥүө эрэ үлэлииргэ тиийиллэр, быһа тахсыы тохтуур. Ол иһин, төһө кыалларынан, парламент уонна бырабыыталыстыба санааларын, этиилэрин биир туһаайыга, хайысхаҕа киллэрэ сатыыбыт. Манна сөптөөх тосхолу булан үлэлиибит. Арктика эргимтэтигэр урбаан сайдыытыгар судаарыстыба көмөтө диэн сокуону ылыныыга, оҥорууга бырабыыталыстыба уонна парламент санаата, сыһыана (позициялара) ырылыччы көстүбүттэрэ. Бырабыыталыстыба бүгүҥҥү күҥҥэ Арктика эргимтэтигэр урбаан сайдыыта тыҥаан турар кыһалҕа буоларынан сибээстээн, сөптөөх быһаарыныыны ыларга уолдьаста диэн эппитэ. Биһиги ону утарбаппыт, ол гынан баран, эбии 12 пууну сокуоҥҥа киллэрэргэ диэн туруорсубуппут.  Ити Арктика сокуонугар түмүктээн эттэххэ,  Ил Түмэн парламена күүскэ үлэлээтэ. Ону бары билинэллэр. Ол   гынан баран, олохтоох дьон үлэҕэ киириитин квоталааһын, олохтоох салайыныы уорганнарын кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ Сөбүлэһиини түһэрсии курдуктар өссө да ситиһиллэ иликтэр. Бүгүҥҥү күҥҥэ итиннэ сөптөөх үлэ ыытыллар. Бэйэбит санаабытын, сыһыаммытын хайаан да биллэрэбит, ол федеральнай таһымҥа хайаан да ырытыллар, дьүүллэһиллэр.

Итини таһынан бэйэбит федеральнай сокуон барылын оҥорон киллэрэбит. Субъектар биһиги федеральнай сокуон барылларыгар туруорсар этиилэрбитин араастык ылыналлар. Холобур, сир баайын хостооччулар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыга хайаан да кыттыахтаахтар диэн сокуоммутун Хабаровскай кыраай, Сахалин уобалаһа өйөөбөтөхтөрө, ылымматахтара.  Бу -- өрөспүүбүлүкэҕэ баар санааны, толкуйу Арассыыйа таһымыгар кыайан саба быраҕар кыахпыт суоҕун туоһулуур.  Ити сокуону тоҕо ылымматылар? Кинилэр итини  экэнэмиичэскэй сайдыы дииллэр. Сир баайын хостуур тэрилтэлэр нолуок төлүүллэр,   ол нолуоктан киирбит үбүнэн култуура, социальнай эбийиэктэри туталлар. Иккистээн Сөбүлэһиини түһэрсэри хоруупсуйа ис хоһоонноох буолуо диэн сыаналыыллар. Онон  сокуону ылыныыбыт, көрүүбүт араас-араас.

- Сокуону төһө тутуһабытый? Сокуону тумна сатыырбыт өрүү баар быһыылаах.

- Бу эмиэ туспа боппуруос буолар.  Арҕаа Европа үйэ саас тухары сокуоннаһы халбаҥнаппат санааттан  кытаанах миэрэлэр нөҥүө дьайар. Ону оскуолаттан саҕалаан эдэр дьонугар тиийэ үөрэх анал бырагыраамаларынан тиийиэмтиэтик үөрэтэллэр уонна   иитиинэн   өйдөтөллөр.   Аан дойду үрдүнэн правовой сайдыыбыт араас-араас. Бу  эмиэ хайаан да учуоттаныллыахтаах. Биһиэхэ  Арҕаа да, Илиҥҥи да систиэмэлэр  олохпутугар-дьаһахпытыгар дьайыылара баар. Аны туран, сокуону хайдах эргитэн туһанартан эмиэ улахан оруоллаах. Холобур, маҕаһыыннарга арыгы атыытын хааччахтааһын киирбитигэр, биһиги дьоммут ону утары толкуйдаан, остуоллары туруортаан кэбиспиттэрэ. Оҕуруктаахтык толкуйдаан таҥнары эргитэн таһаараллар. Конфуций этэрэ манна тиийэн кэлэр,  сокуону тутуһууга ис турукпут  хайдаҕа улахан  оруоллаах. Ис турук үчүгэй, көнө эрэ буоллаҕына,  сокуону толорууга, истиигэ дьулуһуу баар буолар.   Сокуону тутуһууга атын «суол” эмиэ баар.  Иккис “суолга” сэрэхтээх, кутталлаах дьайыылар баар буолуохтарын сөп. Ол курдук, бастакытынан, сокуон кэһиллэр, иккиһинэн, атын дьон бырааба күөмчүлэнэр. Бастакы дуу, иккис дуу суолу тутуһарбытын ис турукпут быһаарыахтаах. Ол иһин, нэһилиэнньэҕэ итини быһаарарга аналлаах правовой култуураны үөскэтии үөрэҕэ барыахтаах. Бу уһун болдьохтоох үлэ.

- Арктика улуустарын дьокутааттарын Сэбиэтин сорох бэрэссэдээтэллэрэ хамнас аахсыбаттара биллэр.  Ити быһаарыллар кыахтаах дуо? Арктиканы сайыннарыыга судаарыстыба болҕомто ууран, сөптөөх үлэ ыытыллан эрэр.

- Тус санаабын этэр буоллахха, аныгы олох сайдыытынан былаас дьайыыта сөптөөх буоларыгар былаас института күүстээх буолуохтаах. Бэрэссэдээтэллэр хамнастаах  үлэлиэхтээхтэрин өйүүбүн. Бу боппуруос кулун тутарга буолуохтаах сийиэскэ көтөҕүллүөхтээх этэ. Арктика  сирэ-уота олус улахан. Бүгүҥҥү күҥҥэ Арассыыйа Президенин Ыйааҕынан сухопутнай эргимтэ кыраныыссата быһаарыллан турар. Манна судаарыстыба интэриэһэ олус күүстээх. Аан дойдуну бүтүннүү ылан көрдөххө, аҥардас транспортнай систиэмэҕэ хотугу муора суолун оруола улахана сыттаҕа.    Аны туран,  сир баайын хостооһунтан саҕалаан суолу-ииһи, инфраструктураны сайыннарыы күүскэ ыытыллаары турарынан да сылыктаатахха, судаарыстыба Арктика сиригэр-уотугар киириитэ өссө кэҥиир-хаҥыыр туруктаах.  Ол иһин ити үлэҕэ, уларыйыыга, сайдыыга  Саха сирэ бары өттүнэн бэлэм буолуохтаах. Арктика дьонун-сэргэтин олоҕун-дьаһаҕын  хаачыстыбата тупсарын туһугар күн сарсыҥҥыттан ылсан үлэлиэхпитин наада. Сир баайын туһаҕа таһаара кэлэр хампаанньалар быраҕыллыбыт сиргэ буолбакка, дьонноох-сэргэлээх сиргэ тиийэллэрин хааччыйыахтаахпыт. Саха сирэ атын субъектарга тэҥнээтэххэ, 90-с сылларга нэһилиэнньэлээх пууннарын биири да эспэккэ тутан хаалбыт үтүөлээх. Чугастыы Красноярскай да кыраайы ылан көрүөххэ, нэһилиэнньэлээх пууннара үксэ эстэн турар.

- Соторутааҕыта аһаҕас куоластааһын түмүгүн Ил Түмэн саайтыгар таһаарар туһунан дьаһалга илии баттаабытыҥ. Аһаҕас парламент тоҕо нааданый?

- Үлэтэ иһиллибэт-көстүбэт парламент туохха нааданый? Кистээн, күлүктээн үлэлиир Ил Түмэн быһаарыыларын норуот өйдөөбөт, ахсарбат, ылыммат. Кэтэх, олоҕо суох санаалартан хоп-сип үксүүр, олоҕо суох сонуннар  тарҕаналлар. Ити түмүгэр дьон-сэргэ ылыммат, итэҕэйбэт буолан иһэр. Аан дойду халыҥ устуоруйата да  көрдөрөрүнэн,  ыарахан кэмҥэ дурда-хахха буолар, норуотун араҥаччылыыр аналлаах парламент үөскүүрэ, онно норуот итэҕэйэрэ Ил Түмэн аһаҕас үлэтинэн эрэ ситиһиллэр кыахтаах. Норуот дьокутааттара баар кыһалҕалары толору өйдүүллэрэ, араас таһымнаах дьүүллэһиилэргэ кыттыылара, онно сытыы мөккүөрдэргэ быыбардааччыларын туһугар сөптөөх быһаарыныылара барыта аһаҕас эрэ буоллаҕына, норуот ону өйдүөҕэ, ылыныаҕа. Аҕыйах кэминэн өйдүөхпүт аһаҕас үлэлээх Ил Түмэн инники кэскиллээҕин уонна тоҕо куоластааһын түмүгүн кистэлэҥ оҥорон олорбуппутун сонньуйа саныахпыт

 -  Билиҥҥи кэмҥэ Саха сиригэр баар кыһалҕалартан тугу чорботуоҥ этэй? Ону быһаарарга тугу гыныахха нааданый?

- Бастатан туран, дьадайыы уонна дьон олоҕун таһыма мөлтүү турара буолар. Аны бу суостаах ыарыы улуустарбыт, нэһилиэктэрбит, куораттарбыт экэниэмикэлэригэр алдьатыылаах, урусхаллаах дьайыыны оҥордо. Ону тэҥэ дьоммут бааннар хабалаларыгар киириилэрин чорботуохпун баҕарабын. Холобур,  нэһилиэнньэ  улахан бааннарга  төлөөбөккө олорор иэһэ 7,5 млрд. солк. куоһарда. Үлэ миэстэтин тэрийиини, дьарыктаах буолууну, ол эбэтэр нэһилиэнньэ хамнастаах, дохуоттаах буоларын инники күөҥҥэ тутарбыт ирдэнэр.

Иккиһинэн,  пространственнай сайдыы прикладной суолтата ситэ өйдөнө илик. Бу үлэҕэ судаарыстыбаннай бэлиитикэ  ньымалара ситэ  туһаныллыбаттар. 2032 сылга диэри Саха өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын Стратегията баарын үрдүнэн.  Онон Ил Түмэн инники үлэтигэр сүрүн сыалы-соругу чопчулааһыҥҥа саҥа ирдэбиллэр тураллар. Экэнэмиичэскэй сайдыы (олох таһыма  тэҥэ суоҕа),  суол, социальнай уонна инженернэй инфраструктуралар XXI үйэ ирдэбиллэригэр сөп түбэспэт буолуулара эдэр-сэнэх саастаах киһи хапытаалын сарбыйарыгар тиэрдэр. Дьиҥэр, ити этиллибит кыһалҕалар барыта сөптөөх пространственнай сайдыы бэлиитикэтинэн быһаарыллар кыахтаахтар. Бу кэлэр сылларга Саха өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын Стратегиятыгар сөптөөх туһаайыылары оҥоруохтаахпыт. Суолта биэрбэккэ хойутааһын тахсар түгэнигэр билигин баар кыһалҕалар өссө дириҥээн өйдөөх, кыахтаах-эрчимнээх дьоммутун экэнэмиичэскэй уонна култуура   "омсолоох”  кииннэрэ атын хайысхаҕа салайа,  угуйа туруохтара. 

Дьокуускай үөрэҕин тэрилтэлэрэ бүгүҥҥү күн кыһалҕаларын быһаарар кыахтара суох. Куораппыт киинигэр биир кылааска оҕолор сменанан үөрэнэллэр.   Маннык усулуобуйаҕа ханнык да учуутал сөптөөх билиини  биэрэрэ саарбах. Маны аҥардас оскуолалары эрэ тутуунан кыайбаппыт. Бу кыһалҕаны быһаарыыга үөрэх миниистирин, үөрэтэр бырагыраамалара хайҕабылы ылбыт оскуолалар,  өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей дириэктэрдэрин кытта кэпсэттим.  Дьокуускай куорат үөрэҕин  сайыннарыыга саҥа кэнсиэпсийэ оҥоһуллара  уолдьаспытын өйдүүр кэм кэллэ. Бу үлэни Ил Түмэн саҕалыаҕа.

Үсүһүнэн, сарсыҥҥынан эрэ салайтаран олорор  табыллыбыт. Коронавирус дьаҥа киэҥник тарҕамматын утары ылыллыбыт быһаарыылары, төһө кыалларынан,  үмүрүтүөхтээхпит. Ил Түмэн бу үлэҕэ бэлэм. Ол курдук, ыарахан дьаҥы утары охсуһар суһал ыстаап этиилэригэр олоҕуран,  Ил Дархан ону көрүүгэ киллэрбит сокуоннар барылларын кылгас кэм иһигэр толору дьүүллэһэн, этиилэрбитин киллэрэн дистанционнай бэрээдэгинэн мунньахтаан ылынан олоххо киирэрин ситистибит. Олох хаамыыта тохтообот аналлаах, ол сиэринэн кыһалҕалар тахса туруохтара. Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха өрөспүүбүлэкэтин Ил Дархана, Ил Түмэнэ, бырабыытылыстыбата биир сүрүн бэлиитикэнэн салайтаран, сөптөөх  үлэни ыытар диэн сыаналыыбын.

- Бу күннэргэ  Амма өрүс баһыгар маһы кэрдии бырайыагын тула кэпсэтии күүскэ бара турар. Нэһилиэнньэ долгуйарын аһаҕастык биллэрдэ.

- Былырыын ыытыллыбыт ойуур Форумугар ити боппуруос эмиэ таарыйыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэбитигэр маһы соҕотуопкалааһыҥҥа сөптөөх үлэ адьас ыытыллыбат. Тыабытын бэрээдэктиир кыахпыт эмиэ тиийбэт. Бу үлэҕэ күүскэ ылсыахтаахпытын туһунан боппуруос турбута. Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыларга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир  Прокопьев салалтатынан ити боппуруоска «төгүрүк остуол» ыытылынна.   Ол түмүгүнэн  кэккэ эрэкэмэндээссийэлэр, ыйыылар-кэрдиилэр оҥоһуллубуттара. Онон тустаах кэмитиэт хонтуруолга ылла.

Ил Дархан Айсен Николаев Амма сиригэр-уотугар маһы кэрдиини тохтотто.  Тоҕо диэттэххэ, судаарыстыбаннай бэрэбиэркэ түмүгүнэн Амма ойуурун маһын туһаныы анал бырайыагар сыыһалар бааллара билиннэ.  Онон  ити сыыһалар-халтылар баалларынан сибээстээн сөптөөх быһаарыы ылылынна. Билигин ити боппуруоска тустаах борокуратуура бэрэбиэркэ ыытыаҕа.