Этиллибит туолла

Сыл — хонук. 2018 сыл ыам ыйын 28 күнүгэр Российскай Федерация Президенэ Владимир Путин Айсен Николаевы өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччунан анаабыта. Ити кэмтэн икки төгүрүк сыл ааһа оҕуста.

Экономика да, политика да эйгэлэригэр, аны коронавирус аан дойдуга ааҥнаан, олохпут отуора уларыйан, бары өттүнэн уустук кэм. Маны ким да мэлдьэспэт буолуохтаах. Онон үрдүкү салалтаҕа дьонун-сэргэтин иннигэр эппиэтинэс икки-үс бүк улаатар кэмэ кэлбитэ мэлдьэх буолбатах.

Үгүстэр өйдүүр буолуохтааххыт, Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэни салайа кэлэригэр, үп-харчы өттүнэн хайдах курдук ыарахан «нэһилиэстибэни» туппутун. Сааскы халаан ороскуота, кредиторскай иэс, бюджет эйгэтин үлэһиттэрин хамнастара үрдээһинигэр эбии үп наадата…

Айсен Николаевы Россия Федерациятын Президенин Уһук Илин уокурукка боломуочунайа-вице-премьер Юрий Трутнев норуот дьокутааттарыгар, уопсастыбаннаска официальнайдык билиһиннэрэр киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар, кини өрөспүүбүлүкэни биир бастыҥ үлэлээх субъект оҥоруом диэн этиитин өйдүүр буолуохтааххыт. Оччолорго баар өрөспүүбүлүкэ экономикаҕа балаһыанньатын билэн-көрөн олорон, ити этиини үгүстэр соһуйа истибит буолуохтаахтар. Ити кэмҥэ маннык быһымах этиини бэйэтигэр эркин курдук эрэллээх уонна дьонугар-сэргэтигэр бүк итэҕэйэр эрэ салайааччы оҥоруон сөбө.

 Ити этии хайы-үйэ туолан эрэрин, туолбутун бүгүҥҥү күн көрдөрөр. Ол курдук, 2019 сыл түмүгүнэн Саха сирэ социальнай уонна экономическай тутаах салааларга көрдөрүүлэрэ Уһук Илиҥҥи региоҥҥа инники күөҥҥэ сылдьаллар. Оттон миграция уонна оҕо төрөөһүнүн боппуруостарыгар өрөспүүбүлүкэбит дойдуга сэттэ бастыҥ регион иһигэр киирбитэ, орто саас 73-кэ тиийбитэ санааны көтөҕөр.

Маны таһынан бөдөҥ национальнай уонна инвестиционнай бырайыактар  олоххо киириилэригэр, экономика кэккэ тустаах хайысхаларыгар, Арассыыйа орто тиэмпэтиттэн өрөспүүбүлүкэ урутаан, инникилээн иһэрин туһунан Айсен Николаев эттэ. Ол курдук, Россия Федерациятын субъектарын инвестиция климатын национальнай рейтинигэр Саха сирэ 22 миэстэҕэ тиксибит. Билэргит курдук, дойдубутугар барыта 85 регион баар. 2018 сыллаахха итиннэ өрөспүүбүлүкэбит 52 миэстэҕэ сылдьыбытын бэлиэтиибин. Сыл иһигэр сөҕүмэр хамсааһын.   

Сокуоннар ылыллыыларын түмүгэр

2019 сылга гражданнар дохуоттара 2% улааппыт. Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ көмө, предпринимателлэргэ, бэйэ дьарыктаах дьону өйүүр сыалтан оҥоһуллубут нолуокка чэпчэтиилэр тустарынан сокуоннар ылыллыылара үтүө түмүктэри биэрэн эрэллэрин туһунан Ил Дархан дакылаатыгар бэлиэтээтэ.  

Ааспыт сылга бырамыысыланнас көрдөрүүтэ 12%, оттон тутуу көрдөрүүтэ 11% улааппыт. IT өҥөлөрү экспордааһыҥҥа Саха сирэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка лидеринэн буолар. Сыл иһигэр тустаах өҥө балтараа төгүл улааппыт.

Ил Дархан Айсен Николаев ити көрдөрүүлэр биир сыллаах эрэ үлэ түмүктэрэ буолбатаҕын бэлиэтээтэ.  

Ааспыт сылга, 2024 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүрүн стратегическай хайысхалар соруктарын толоруу саҕаламмытын туһунан Ил Дархан эттэ. 2019 сылга бырабыыталыстыба ылыныллыбыт былааннары түһүмэхтэринэн киллэриигэ үлэтин-хамнаһын саҕалаабыт.

Өрөспүүбүлүкэ салалтата федеральнай киини кытта ыкса ситимнээх үлэни ыытарын мэлдьэһэр хайдах да табыллыбат. 2019 сылга манна улахан үлэ барбыт. Ол курдук, транспорт, энергетика, доруобуйа харыстабылын, үөрэҕирии, дьиэ-уот, суолу тутуу хайысхаларын тэрийии уонна үбүнэн-харчынан өйөбүл боппуруостарыгар федеральнай киини кытта үгүс үлэ ыытыллыбыт. Тутаах бырайыактарга бырабыыталыстыба чилиэннэригэр тус эппиэтинэс сүктэриллибит. Ити хайысхаҕа сыралаах үлэ өрөспүүбүлүкэбит инфраструктуратын инники сайдыытыгар төһүүнэн буолара саарбаҕа суох.

Ааспыт 2019 сылга гааһы, ньиэби, таас чоҕу, кыһыл көмүһү уонна үрүҥ көмүһү хостооһуҥҥа аан бастаан чыпчаал көрдөрүүлэр ситиһиллибиттэр. Үөһээ Муунатааҕы хостонор баайдаах сиргэ алмааһы хостооһун 3,5% улааппыт.

Биллэрин курдук, сиртэн хостонор баайбытыттан киирэр үп-харчы өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтүн туллубат тутааҕа буолар. Күн бүгүн бырабыыталыстыба бырамыысыланнас бөдөҥ  хампаанньаларын кытта бииргэ үлэлииргэ 31 сөбүлэһиини түһэрсибит. Олохтоохтор үлэлииллэригэр үгүс ахсааннаах үлэ миэстэтэ таһаарыллыбыт. Экология боппуруоһугар эмиэ хампаанньалары кытта үлэ ыытыллара бэлиэтэнэр.

Айылҕабытын харыстааһыҥҥа хас биирдиибит кыттыыны ылыан наада. Хайдах курдук сирбитин-уоппутун, айылҕабытын киртиппиппитин үгүстэр бэлиэтии көрөр буолуохтааххыт. Ол да иэстэбилигэр дьиэбит түөрт эркинигэр хааллан олордохпут.

Судаарыстыбаннай-чааһынай партнерствоҕа эмиэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит Уһук Илиҥҥи региоҥҥа лидеринэн буолар. Ити хайысханан барыта 47 объект тутулла турар.  

Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэбитигэр 3 тыһыынча миэстэҕэ оҕо саада, 1,5 тыһыынча миэстэҕэ оскуола тутуллубут. Дьокуускайга оҕо искусствотын оскуолата, Уһук Илиҥҥи региоҥҥа аан бастакынан smart-библиотека үлэҕэ киирбиттэр.

Онкологическай уонна кардиологическай диспансердар график быһыытынан тутуулара баран эрэрин туһунан Ил Дархан эттэ.

Бэлиэ түгэннэр

2019 сылга өрөспүүбүлүкэбитигэр транспорт бары көрүҥүн сайдыытыгар кэрэ-бэлиэ түгэннэр буолан ааспыттара. Ол курдук, Амур-Саха сирэ тимир суолун магистрала аһыллан, үлэтин саҕалаабыта. «Сибиир күүһэ» гаас ситимин аһыллыыта аан дойдуга суолталаах түгэнинэн буолбута.

Өрөспүүбүлүкэ түөрт аэропордун реконструкцията саҕаламмыта. Ньурба улууһугар Марха өрүс муостата тутуллан, үлэҕэ киирбитэ. Федерльнай суоллар ааһар Бүлүү уонна Алдан өрүстэри туоруур муосталар тутуулара саҕаланнылар.

Айсен Николаев Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста тутуллуутун өйөөбүтүн санатта. Чинчийэр, бырайыак-смета докумуоннарын оҥоруу үлэлэрэ саҕаламмыттар. Ааспыт сылга суолу оҥорууга, өрөмүөннээһиҥҥэ эмиэ үгүс үлэ ыытыллыбыт.

2019 сыл биир историческай суолталаах боппуруоһунан Саха сирин энергетикаҕа ситимэ Россия биир кэлим национальнай энергетическай ситимигэр холбоммута буолар. Айсен Николаев: «Биһиги итиннэ өр сыллар усталара айаннаабыппыт. Саха сирин олохтоохторун  80% олорор сирдэрин-уоттарын энергетиканан хааччыйыы эрэллээх буолуута хас да төгүл улаатта», -- диэн эттэ.

Арктика уонна ыраах сытар сирдэр-уоттар энергетиканан хааччыллыыларыгар ураты болҕомто ууруллубут. Ол курдук, Аллайыаха, Өлөөн, Өлүөхүмэ уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыгар дизель станциялара туруоруллубуттар. Бу сылга дизель генерациятын саҥардыы федеральнай былаанын чэрчитинэн «Русгидро» тэрилтэни кытта ыраах сытар улуустарга саҥа электростанциялары тутуу пилотнай былаһааккалара быһаарыллыахтара.

2019 сылга 50 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа 1600-тан тахса км оптоволокно ситимэ тардыллыбыт. Бу коронавирус пандемиятын кэмигэр тустаах үлэ хайысхата улахан көмө буолбута саарбаҕа суох.  

Арктикаҕа саҥа олоҕу тутуохтаахпыт

Ил Дархан отчуотугар Арктика боппуруоһугар улахан болҕомтотун уурда. Кини: «Арктикаҕа саҥа олоҕу тутуохтаахпыт, дьон онно тардыһалларын курдук олоҕу-дьаһаҕы, экономиканы тэрийиэхтээхпит», -- диэн эттэ.

Биллэрин курдук, ааспыт сыллаахха бырабыыталыстыба уонна парламент бииргэ үлэлээһиннэрин түмүгэр, Хоту сир олохтоохторо сир, баай-дуол уонна транспорт нолуогуттан босхоломмуттара. Маннык дьаһаныы тыйыс усулуобуйаҕа олорор Хоту сир олохтооҕор ыра санаатынан эрэ буолара. Кистэл буолбатах, үгүстэр итинник быһаарыыны кыаллыбат, олоххо киирбэт суол курдук көрөллөрө. Арктика улуустарын олохтоохторо абыраналлара саарбаҕа суох.

Хоту улуустарга икки саҥа оскуола уонна икки оҕо саада тутуллубут. Өлөөн сэлиэнньэтигэр уонна Анаабыр улууһун Үрүҥ Хайа бөһүөлэгэр култуура кииннэрэ үлэҕэ киирбиттэр. Итилэри таһынан Сааскылаахха аныгы эргиэн-логистика киинэ тутуллан бүппүт.

2019 сылга Анаабыр, Булуҥ, Муома, Өлөөн уонна Эбээн-Бытантай нэһилиэнньэтин ахсаана эбиллибитэ бэлиэтэнэр.

Тыа хаһаайыстыбата

Киһи доруобуйата аһылыгыттан улахан тутулуктааҕа биллэр. Онон олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга күүстээх болҕомто ууруллара наада.

2019 сыл түмүгүнэн сүөһү, сылгы, таба, сибиинньэ уонна көтөр ахсааннара элбээбитэ бэлиэтэммит. Биллэрин курдук, өр кэм устата сүөһү уонна таба ахсаана намтыы, аччыы турбута.

Ааспыт сылга аҕыс бөдөҥ сүөһү комплекса тутуллан үлэҕэ киирбит. Үүтү-эти, балыгы астааһыҥҥа эмиэ саҥа объектар тутуллубуттар. «Саюри» теплица саҥа объега эбии тутуллан, 2018 сылы кытта тэҥнээтэххэ, тоҕус төгүл элбэх оҕуруот аһа үүммүт.

Тыа хаһаайыстыбатыгар предпринимательствоны сайыннарыыга саҥа бырайыактар үлэлэрин саҕалаабыттар.

Айсен Николаев: «2019 сыл түмүктэрэ өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун үрдүк хаачыстыбалаах бэйэбит бородууксуйабытынан хааччыйыыга, бу салааҕа илин-кэлин түсүһэр агропромышленнай производствоны тэрийиигэ хамсааһын тахсан эрэрин көрдөрөллөр», -- диэн эттэ.

* * *

Дакылаакка коронавирус, доруобуйа харыстабылын, үлэтэ, дьарыга суох буолуу боппуруостара эмиэ таарылыннылар. Кулун тутар 1 күнүттэн саҕалаан өрөспүүбүлүкэтээҕи нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинигэр барыта 15 929 киһи кэлэ сылдьыбыт. 2018 сылы кытта тэҥнээтэххэ, ити сыыппара икки төгүл улахан. Айсен Николаев: «Ити сыыппара босуобуйа  үрдээбититтэн буолбакка, урукку өттүгэр тыһыынчанан киһи сокуоннайа суохтук үлэлээбиттэрэ, дьарыга суох дьоммут дьиҥнээх хартыыналара ырылхайдык көстөн кэллэ», -- диэтэ.

Кини кириисис саҥа кыахтары арыйарын, тас дойдуттан киирэр үлэһит күүһү бэйэбит дьоммутунан солбуйууга туһуламмыт үлэ күүскэ барыахтааҕын туһунан аҕынна. Бу хайысхаҕа үлэ саҕаламмытын туһунан эттэ.

Биллэрин курдук, 2019 сыл өрөспүүбүлүкэбитигэр Сомоҕолоһуу сылынан биллэриллибитэ. Кистэл буолбатах, бары өттүнэн кытаанах күннэр-дьыллар үүннүлэр. Маннык кириисис кэмигэр социальнай салаа, киһи хапытаала хаһааҥҥытааҕар да инники күөҥҥэ сылдьыахтаах. Итини элбэх дойду, судаарыстыба уопута көрдөрөр. Дьэ, маннык кэмҥэ түмсүбэтэхпитинэ, сомоҕолоспотохпутуна, тугу эрэ куһаҕаны түүйбүт курдук, туора-маары эрдэ сырыттахпытына, бу кэми мүлчү түһэрбит уустуктардаах буолуоҕа.

Дьокутааттар отчуот тула санааларын эттилэр, ыйытыылары биэрдилэр. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев: «Толоруулаах уонна сокуону оҥорор былаас биир сүбэнэн-аманан үлэлээтэхтэринэ, баар уустуктары мүлчү түһүөхпүт, кыайыахпыт», -- диэн эттэ.