Мунньах аһыллыытыгар, Ил Түмэн спикера Петр Гоголев, Саха сирин 2032 сылга диэри социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын  стратегията 2050 сылга диэри тус сыаллаах хайысхалаах оҥоһулларыгар Арассыыйа билимин академиятын норуот хаһаайыстыбатыгар урутаан билгэлээһиҥҥэ үнүстүүтүн үлэһиттэрэ быһаччы кыттыыны ылбыттара диэн бэлиэтээтэ. Онон мунньаҕы сүрүннээччи Петр Васильевич “Эспиэр чааһа” мунньахха кыттар учуонайдар көрүүлэрэ өрөспүүбүлүкэ министиэристибэлэрин уонна тэрилтэлэрин бары үлэһиттэригэр туһалаах уонна интэриэһинэй буолуохтааҕын эттэ.

“Эспиэрдэр урутаан билгэлээһиҥҥэ бары биир санааҕа кэлэн олороллор. Экэнэмиистэр бу сылга Арассыыйа экэниэмикэтэ 5 %-ҥа тиийэ түһүө диэн суоттууллар. Билиҥҥитэ Саха сирин экэниэмикэтин министиэристибэтэ 2020 сыллаах социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы урутаан билгэтин официальнайдык саҥаттан көрө илик эрээри, ити хайысхаҕа улахан үлэ бара турар”, – диэн Петр Гоголев кэпсээтэ. Спикер этэринэн, быйыл өрөспүүбүлүкэ сүрүннээн сиртэн хостонор баайынан эргинэр уонна тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар нэһилиэнньэтэ баһыйар эрэгийиэн буоларын быһыытынан кутталлаах экэнэмиичэскэй балаһыанньалаах. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Васильевич үнүстүүт үлэһиттэригэр “Эспиэр чааһыгар” кыттарга сөбүлэспиттэригэр махтанна уонна көрсүһүү дьокутааттарга, толорор былаас бэрэстэбиитэллэригэр туһалаах буоларыгар эрэллээҕин биллэрдэ.

Экэнэмиичэскэй билим дуоктара, Арассыыйа билимин академиятын норуот хаһаайыстыбатыгар урутаан билгэлээһиҥҥэ үнүстүүтүн дириэктэрин солбуйааччы, микроэкэнэмиичэскэй хамсааһыннары анаалыстыыр уонна билгэлиир лабаратыарыйа сэбиэдиссэйэ Дмитрий Кувалин “Арассыыйа экэниэмикэтин орто болдьохтоох билгэлээһинэ уонна балаһыанньата” диэн тиэмэлээх иһитиннэриини оҥордо. Билигин эспиэрдэри “хоруона” хамсыга иккистээн өрө туруутун куттала, аан дойду үбүн ырыынактарын “хабахтара” тэстэн барыылара, сиртэн хостонор баайга уонна эниэргийэҕэ наадыйыы чөлүгэр түһүүтүн боппуруостара долгуталлар эбит. Үнүстүүт көрүүтүнэн, 2020 сыл түмүгүнэн Арассыыйа ВВП-та 5,3 %-ҥа тиийэ түһэр кутталлаах. Киэҥник туттуллар табаардарынан эргинии – 6,2 %, инвестиция – 8 % түһэр чинчилээхтэр эбит. Экэниэмикэ урукку чөлүгэр 2021 сыл I кыбаарталыгар түһэрэ күүтүллэр диэн ааҕыллыбыт. Онон 2021-2023 сс. бүддьүөттэрэ 2,5-3 % ВВП кээмэйиттэн итэҕэстээх буолаллара сабаҕаланар эбит. 2020 сыллаах Арассыыйа бүддьүөтүн итэҕэһэ – 3,6 % тэҥнэһэрэ быһаарыллыбыт.

“Бүгүҥҥү кириисистэн уларыйан тахсыахтаахпыт. Биһиги сабаҕалааһыммытынан, экэнэмиичэскэй актыыбынас биллэрдик тутулуга суох буолар чинчилээх. Үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэ хамсааһыннара саҕаланар сибикилээхтэр. Мантан ыла дьиэттэн олорон дьарыктаах буолуу түргэнник сайдан барыа. Аччыгый куораттар уонна тыа сирэ саҥалыы сайдар кыаҕы ылыахтара. Экэнэмиичэскэй сайдыыны аҕыйах ахсааннаах улахан мегаполистарга эрэ хаайар сатаммат. Арассыыйа сирэ-уота бүтүннүү биир тэҥник сайдыахтаах. Сайдыы саҥа сүүрээнэ сыыппара технологиятын, тырааныспар инфраструктуратын уонна сибээс сайдыыларын кытта ыкса ситимнээх буолара күүтүллэр. Аҕыйах этээстээх дьиэлэри тутуу, уотунан уонна эниэргийэнэн хааччыйыыга саҥа технологиялары киллэрии балысханнык сайдан барыахтара”, – диэн Дмитрий Кувалин санааларын үллэһиннэ.

Антон Моисеев, экэнэмиичэскэй билим дуоктара, макроэкэнэмиичэскэй хамсааһыннары чинчийэр уонна билгэлиир лабаратыарыйа сэбиэдиссэйэ аан дойду ырыынактарын балаһыанньатын кытта билиһиннэрдэ. Эспиэр санаатынан, сайдыылаах дойдуларга (АХШ-га уонна Дьобуруопаҕа) “хоруона” дьаҥын кэмигэр нэһилиэнньэҕэ кутуллубут “босхо” харчы үп “хабахтарын” үөскэтэр кутталлаах эбит. Ол түмүгэр дьиҥнээх экэниэмикэ уонна үп ырыынагын икки ардыларыгар араастаһыы тахсыаҕа диэн бэлиэтээтэ. Оччоҕо харчы сыаната түһэн, дьон атыылаһар кыахтарын былдьатар кутталлаахтар эбит. Билигин хааччахтааһын содулугар туризм, биирдиилээн өҥөлөрү оҥоруу уонна эрэкэлээмэ хайысхалара ордук оҕустаран олороллорун эттэ. Атын салаалар улахан охсууну ылан баран, түргэнник оннуларын буллулар диэн кэпсээтэ. Билиҥҥитэ чахчы үлэлии турар экэниэмикэ кыһалҕалара үп ырыынагар биллэ иликтэр диэн иһитиннэрдэ.

Валерий Семикашев, экэнэмиичэскэй билим хандьыдаата, уматык уонна эниэргийэ комплексатын лабаратыарыйатын сэбиэдиссэйэ аан дойдуга ньиэп-гаас уонна таас чох сыаналарын, “хоруона” дьаҥа Арассыыйа бүддьүөтүн систиэмэтигэр дьайыытын туһунан иһитиннэриини оҥордо. Эспиэр кэпсээбитинэн, ньиэп сыаната биллэрдик уларыйар чинчилээх. Таас чох сыаната ордуга-хоһута суох бигэ туруктаах эбит. Арассыыйа таас чоҕу хостуур бырамыысыланнаһа тэхиньиичэскэй өттүнэн аныгылыы буолан салгыы этэҥҥэ үлэлиир уонна сайдар кыахтааҕын эттэ. Валерий Валерьевич Саха сиригэр таас чоҕу хостооһуну күүскэ сайыннарарга сүбэлээтэ. “Парижтааҕы сөбүлэҥ олоххо киириэр диэри сайыннарыҥ” диэтэ. Ол киирдэҕинэ сайдыылаах дойдулар “күөх эниэргийэҕэ” көһүөхтээхтэр.

Экэнэмиичэскэй билим дуоктара, норуот хаһаайыстыбатын урутаан билгэлээһиҥҥэ үнүстүүтүн билимҥэ кылаабынай үлэһитэ Надежда Михеева “Саха сирин экэнэмиичэскэй балаһыанньата атын эрэгийиэннэри кытта тэҥнэбилгэ” диэн дакылааты аахта. Онно этиллибитинэн, 2020 сыл тохсунньу-муус устар ыйдарыгар Уһук Илиҥҥи уонна бүтүн Арассыыйа эрэгийиэннэрин кытта тэҥнээн көрбүтүгэр, Саха сирин кэккэ көрдөрүүлэрэ биллэ түспүттэр. Эспиэр “кыһалҕалар өссө 2019 сылга саҕаламмыттара” диэтэ. Ол курдук ньиэпкэ-гааска сыана түһүүтэ уонна инвестицияҕа үлэлэр кээмэйдэрэ аччааһына өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр охсубуттар. Балаһыанньа 2020 сыл I кыбаарталыгар, дьаҥ тура илигинэ, мөлтөөн барбыт диэн билиһиннэрдэ. Ону оҥорон таһаарыы тохтооһунун кытта сибээстээтэ. Ол курдук, ааспыт сыллары кытта тэҥнээтэххэ, бырамыысыланнас – 1/4, тутуу  – 3/4, сир баайын хостооһун түспүттэр. Аналыытык тохсунньуга-муус устарга аан дойдуга сиртэн хостонор баайга сыана түһүүтэ Саха сиригэр уонна Кемерова уобалаһыгар биллэ оҕуста диэн бэлиэтээтэ.

“Саха сирин нэһилиэнньэтин дохуотун түһүүтэ олус мөлтөх буолбатах эрээри атыы-эргиэн уонна өҥөлөрү оҥоруу хайысхалара лаппа мөлтөөбүттэр. Онон кэлэр ыйдар устата кэтээн көрөн баран, чопчу түмүктэри оҥоруохпут”, – диэтэ.

Экэнэмиичэскэй билим хандьыдаата, эрэгийиэннэр экэниэмикэлэрин билгэлиир лабаратыарыйа сэбиэдиссэйэ Кирилл Янков “Арассыыйа уонна Саха сирин инфракструктураларын сайдыытын кыһалҕалара” диэн тиэмэнэн дакылааты билиһиннэрдэ. Саха сирэ мас тутуулаах, хаарбах туруктаах олорор дьиэтин кээмэйинэн Арассыыйа бастакы миэстэҕэ турар. Ону таһынан элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр эргэриилэрэ – 40 %-ҥа, хаарбах туруктаах олорор дьиэ кээмэйэ – 7,9 %-ҥа тэҥнэһэллэр. Кирилл Вадимович “хоруона” хамсыгын кэннэ чааһынай дьиэни-уоту тутуу күүһүрүө диэтэ. Онон “Олорор дьиэ-уот” диэн эрэгийиэннээҕи бырайыакка аҕыйах этээстээх дьиэлэр тутууларын киллэрэргэ сүбэлээтэ. Аны туран, хаарбах дьиэттэн көһөр ыаллары чааһынай дьиэнэн хааччыйыы боппуруоһун көтөҕөн үөрэтиэххэ диэтэ. Судаарыстыбаннай сэбиэт “Тутууга, ОДьХХ-ҕа уонна куорат эйгэтэ” диэн хайысханан үлэлиир бөлөҕө итинник бырайыагы өйөөбүт. Үлэлиир бөлөҕү Татарстан бэрэсэдьиэнэ Рустам Минниханов салайар. Аны Кирилл Янков Өлүөнэ күргэтин тутуутугар тимир суолу эмиэ көрөр наадалааҕын эттэ. Эспиэр иһитиннэрбитинэн, тимир суоллаах күргэ массыына сылдьар муостатынааҕар арыый эрэ үрдүк сыаналаах.

“Эспиэр чааһын” кэмигэр учуонайдар норуот дьокутааттарын Петр Аммосов, Петр Гоголев, Иван Данилов, Яков Ефимов, Павел Ксенофонтов, Евгения Кожухова, Андрей Находкин, Юрий Николаев ыйытыктарыгар сиһилии хоруйдаатылар. Дьокутааттар мунньах бүтүүтүгэр эспиэрдэргэ интэриэһинэй көрүүлэри уонна санаалары иһитиннэрбиттэригэр махтаннылар, барыларыгар салгыы ситиһиилээх үлэни-хамнаһы баҕардылар.