Биллэн турар, бу сааскы сессия пандемия кэмигэр түбэспитинэн уратылаах. Дойду үрдүнэн уустук балаһыанньа тирээн, былаанынан көрүллүөхтээх боппуруостары таһынан, хааччахтааһын үөскэппит кэккэ кыһалҕаларын быһаарарга туһуламмыт сокуоннары ылыннылар. Онон  икки бүк түбүктээх буолла.

Билигин дьокутааттар төһө да уоппускаҕа сырытталлар, үлэлэрин тохтоппоттор, өрүү буоларын курдук, дьон-норуот туһугар туруулаһа, айа-тута, сүүрэ-көтө, туруорса сылдьаллар.

Сыыппаранан сырдаттахха

Ил Түмэн 2020 с. тохсунньутуттан от ыйа бүтүөр диэри барыта сокуон 42 аахтатын ылыммыт.  Итинтэн уона -- тирэх (базовай) сокуон, отут биирэ -- сокуоҥҥа уларытыылар уонна эбиилэр, оттон биир аахта күүһүн сүтэрбитинэн ааҕылынна.

Хайысхаларынан ырытар буоллахха, судаарыстыбаннай салалта уонна СӨ Төрүт сокуонун сүнньүнэн -- 8, административнай эппиэтинэс, уопсастыба куттала суох буолуутун хааччыйыы, бэрээдэги хонтуруоллааһын эйгэтигэр -- 6, олохтоох бэйэни салайыныыга -- 6, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бырааптарын араҥаччылааһыҥҥа биир сокуон ылыллыбыт.       

Бүддьүөт уонна нолуок сокуоннарын сүрүннүүр -- 7, бас билии уонна экэнэмиичэскэй сайдыы боппуруостарыгар -- 4, тыа хаһаайыстыбатын, айылҕа баайын туһаныы, сир сыһыаннаһыыларыгар -- 3, тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа -- 1, социальнай бэлиитикэ, наука, култуура, үөрэхтээһин уонна доруобуйа харыстабылын эйгэлэригэр 5-тии сокуон бигэргэтиллибит.

Манна даҕатан эттэххэ, сыл саҕала­ныаҕыттан Ил Дархан Айсен Николаев 19, норуодунай дьокутааттар 12, СӨ Бырабыыталыстыбата 3 сокуон бырайыагын көҕүлээтилэр. 2019 сылы кытта тэҥниир буоллахха, былырыын Ил Дархан 12, дьокутааттар 74, СӨ Бырабыыталыстыбата 37 сокуону көрүүгэ киллэрбиттэр эбит. Ол аата Ил Түмэн VI ыҥырыытын дьокутааттара талыллыахтарыттан ыла барыта холбоон сокуон 207 аахтатын ылыммыттар.

Итини таһынан сааскы сессия кэмигэр 105 нормативнай-правовой аахта ылыллыбыт. Итинтэн 15 аахтата Ил Түмэн уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын тэрийэр боппуруостарыгар туһуламмыт, 27 аахта федеральнай, 60 аахта өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаахтар, ону сэргэ 3 аахтаны мэктиэлээтилэр.

Аныгы үйэ ирдэбилинэн

Информационнай технология үйэтэ үүнэн, дойду бары эрэгийиэннэригэр электроннай бырабыыталыстыбаны тэрийэр сорук турар. Ил Түмэн итинник сонун сүүрээннэртэн эмиэ хаалсыбат: кэмитиэттэр үлэлэрин онлайн көрөр-истэр, сүрүннүүр сыалтан, дьокутааттар командировкаҕа да сылдьан, ыраахтан мунньахха кытталларын ситиһэр туһуттан, бастатан туран, парламент сайтын саҥардан биэрбиттэрэ, тус кэбиниэттэригэр киирэн куоластыыр модульларын оҥорбуттара.

Иккиһинэн, улахан кыамталаах көмпүү­тэрдэри ылбыттара. Ону сөбүлээбэккэ, үбү мээнэҕэ барыыр курдук санаан, былырыын элбэх хаһыат, сайт кириитикэлээн суруйбута. Ол эрээри бириэмэ олох кырдьыгын көрдөрдө.  Хааччахтааһын биллэриллээтин кытта Судаарыстыбаннай Мунньах техническэй базата үчүгэй буолан, дьокутааттар тута онлайн киэптээх үлэҕэ туох да харгыһа суох көспүттэрэ. Онон дистанционнай пленарнай мунньахтар онлайн эрэсииминэн тиһигин быспакка ыытыллыбыттара.

-- Бу модуль көмөтүнэн Ил Түмэн мунньахтыыр саалатыгар буолар үлэ кэтэхтэн да толору ыытыллар кыахтанна. Тэҥҥэ куоластыыр эрэ буолбакка, тус кэбиниэккэр киирэн, тыл этэргэ суруйтарыаххын, боппуруостары биэриэххин эмиэ сөп. Куоластааһын түмүгэ, нууччалыы эттэххэ, «автоматически” ааҕыллан, барыларын экраныгар тута тахсар. Аны туран, мунньах мытырыйаала барыта тус кэбиниэттэригэр угуллан иһэр, ылан ааҕыахтарын, сыныйан үөрэтиэхтэрин сөп, -- диир Ил Түмэн информационнай-технологическай управлениетын начаалынньыга Михаил Халыев.

 Атын эрэгийиэннэр судаарыстыбаннай мунньахтара маннык анал бырагыраамалары кэмигэр өйдөөн киллэрбэтэх буоланнар, куоластааһыҥҥа кэккэ эрэйдэри көрүстүлэр. Саха сирэ информационнай технология өттүгэр урутаан иһэрэ, атыттарга холобур буолара үөрдэр.

Кэмитиэттэринэн кэпсээтэххэ

Бу сааскы сессияҕа дьокутааттар араас кыһалҕалары: тулаайах оҕолору дьиэнэн-уотунан хааччыйыы, дьону хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү, тутар хампаанньалартан албыннаппыт дьону көмүскээһин, тулалыыр эйгэни харыстааһын, маһы кэрдии -- о.д.а. тыҥаан турар боппуруостары дьүүллэстилэр, онно сыһыаннаах сокуоннары ырыттылар, эбиилэри уонна уларыйыылары киллэрдилэр, саҥалары ылыннылар.  

 Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалатыгар сис кэмитиэт балыктааһын болдьоҕун уларытыы, хотугу сир баайын туһаныы уонна харыстааһын, арктическай улуустар урбаанньыттарын өйөөһүн, "Арктика оҕолоро" бырагырааманы сөргүтүү, о.д.а. боппуруостары көтөҕөн, федеральнай таһымҥа туруоруста.

Ил Түмэн үөрэххэ, наукаҕа, култуураҕа, көрдөрөр-иһитин­нэрэр эйгэҕэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ төрөөбүт тылы, култуураны харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга ситимнээх үлэни ыытар. Кинилэр туруорсууларынан, Ил Дархан  2019 с. ахсынньы 16 күнүнээҕи 900-с №-дээх "О государственной программе РС(Я) «Развитие образования РС (Я) на 2020-2024 годы и на плановый период до 2026 года» ыйааҕа тахсан,  бу сыл тохсунньу 1 күнүттэн үлэлээн эрэр. Бу бырагыраама биир сүрүн соруга -- "Создание условий для воспитания гармонично развитой и социально ответственной личности на основе духовно-нравственных ценностей, исторических
и национально-культурных традиций народов РС (Я); формирование современной региональной системы дополнительного образования детей" диэн.

Соторутааҕыта кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Ф.В. Габышева Федарация Сэбиэтигэр РФ ситэриилээх былааһа оскуолаҕа киириэх иннинээҕи саастаах оҕолор төрөөбүт тылларын сайыннарыыга, ону сэргэ оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтэр чааһы элбэтиигэ ньымалары толкуйдууругар эттэ.

Тустаах кэмитиэт "О культуре" сокуоҥҥа уларытыылары эмиэ киллэрдэ. Холобура, кэнсиэр билиэтин, экскурсионнай путевканы атыылаһыыга уонна төнүннэриигэ, итиэннэ мусуойдар, тыйаатырдар үлэлэрин бэйэлэрин сайтарыгар сырдаталларыгар ирдэбиллэри чопчулаата.

"Об образовании в РС (Я)" сокуон үөрэнээччилэри аһылыгынан хааччыйыы, босхо тиэйии-таһыы, Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр аһыллар үөрэх кыһаларын СӨ Үөрэҕин министиэристибэтэ  лицензиялааһынын, учредитель ороскуотун компенсациялааһын туһунан  3-с уонна 19-с ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрдилэр.

Сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэт бу сааскы сессияҕа Арктика айылҕатын баайын туһаныыга нормативнай-правовой хонтуруоллааһын, ирбэт тоҥ ирэр кутталын, Өлүөнэ өрүһү харыстааһын, ойуур баһаардарын таарыйар боппуруостарга, онно сыһыаннаах сокуоннарга үлэлэстэ, федеральнай, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах "төгүрүк остуоллары" ыытан, сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэргэ эттэ.

Судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэт үлэтэ өрүү да элбэх буолар. Онно эбии аны, РФ Конституциятыгар киирбит уларыйыыларынан сибээстээн, Төрүт сокуоҥҥа уларыйыылары киллэриигэ үлэлэһэр. Бэрэссэдээтэл А.И. Еремеев Ил Дархан тэрийбит оробуочай бөлөҕөр салайааччыны солбуйааччынан ананна.

Бэйэни салайыныыга сис кэмитиэт бу хайысхаҕа 7 сокуону, уларытыылары ылынна.  Холобура, «О наделении органов местного самоуправления городского округа, городских и сельских поселений РС (Я) отдельными государственными полномочиями на государственную регистрацию актов гражданского состояния», «Об общих принципах организации местного самоуправления в РФ», о.д.а сокуоннары көрдө.

Бүддьүөккэ, үпкэ, нолуокка, сыана бэлиитикэтигэр, бас билиигэ уонна приватизация боппуруостарыгар кэмитиэт көрөр-истэр сокуона, аахтата элбэх. Холобура, хааччахтааһын саҕаланаатын кытта, «О налоговой политике РС (Я)» сокуоҥҥа кэккэ уларытыылары киллэрдэ: аччыгый уонна орто урбаанньыттар бу сыл бүтүөр диэри нолуоктарын аччатарга, сорох нолуоктартан босхолуурга.

Тутууга уонна олох-дьаһах хаһаайысты­батыгар сис кэмитиэт СӨ Бырабыыталыстабыттан киирбит «Об энергосбережении и о повышении энергетической эффективности в РС (Я)» уонна «О градостроительной политике в РС (Я)» диэн сокуоннары көрөр мунньаҕы тэрийэн, бастакы ааҕыыга бу сокуон бырайыактарын ыларга быһаардылар

Экэнэмиичэскэй, инвестиционной уонна бырамыысыланнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэт «О драгоценных металлах и драгоценных камнях» сокуоҥҥа күндү таастар категорияларын, субъектар хостуур уочараттарын чопчулууртан саҕалаан, бүддьүөтү тыырыыга тиийэ тыын боппуруостары сүрүннэстэ, суолталаах сокуоннары көҕүлээтэ.     

Урбааҥҥа, туризмҥа уонна инфраструктураны сайыннарыыга, итиэннэ  доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэттэр бу сааскы сессияҕа хаһааҥҥытааҕар да элбэх сокуону көрбүттэрэ чахчы. Ол курдук, бу пандемия кэмигэр кинилэр эппиэтинэстэригэр баар хайысхалар саамай улахан охсууну ыллылар. Онтон өрүһүйэр суолу тобулаллар, сөптөөх сокуону ыларга үлэлэһэллэр. 

Тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэт «О ветеринарии», «О северном домашнем оленеводстве», «О табунном коневодстве» курдук  сокуоннарга көннөрүүлэри киллэртиир, тыа дьонун олоҕун уйгутун уһансар сокуоннары бэлэмниир.

Дьиэ кэргэн уонна оҕо саас сис кэмитиэтэ «О ежемесячной денежной выплате на ребенка в возрасте от трех до семи лет включительно в РС (Я)» диэн сокуона номнуо үлэлээн эрэрэ хайҕаллаах.

Ыччакка, физическэй култуураҕа и спорка сис кэмитиэт спортивнай кулууптар уонна түмсүүлэр  нормативнай-правовай тирэхтэрин бөҕөргөтөргө үлэлэһэр.

Хонтуруоллуур сис кэмитиэт «О внесении изменений в Закон РС (Я) «О Контрольном комитете Государственного Собрания (Ил Тумэн) РС (Я)» диэн сокуоҥҥа тустаах кэмитиэт ылыннылар.

Мандатнай уонна регламент хамыыһыйата онлайн киэптээх үлэни тэрийии ирдэбиллэрин тута чопчулаан, үлэ харгыстаммакка барда. 

Сокуон кыһалҕаны быһаараары оҥоһуллар

РФКП фракциятын салайааччыта Виктор Губарев билигин да кыалла илик боппуруос элбэҕин, ону быһаарар сокуоннар ылылла иликтэрин этэр:

--Пандемия көрдөрдө -- хас биирдии дэриэбинэҕэ аппараатынан, каадырынан толору хааччыллыылах балыыһалар наадаларын. Оттон СӨ Бырабыыталастыбата доруобуйа харыстабылыгар оптимизация ыытар. Холобура, ыраах Аллараа Халыма Колымскай бөһүөлэгэр сытар 14 куойкалаахтарыттан билигин 3 күнүскү эмтэнии эрэ киэнэ хаалан, олохтоохтор үҥсэллэрэ оруннаах. Бу дьаһал дьон олоҕун тупсарыахтааҕар, төттөрүтүн, уустугурдан биэрэргэ туһуламмыт курдук. Ол иһин биһиги СӨ Бырабыыталыстыбатын отчуотугар маннык дьаһаллар төһө оруннаахтарын, туох содуллаахтарын, үчүгэйдээхтэрин ырытар, сөптөөх быһаарыныылары ыларга туһаайар дьокутааттар хамыыһыйаларын тэрийэргэ эппиппит да, билиҥҥитэ олоххо киирэ илик. Онон дьокутааттар бэйэбит миэрэ ылан саҕалыахпытын наада буолла.  

Кырдьыга да, сокуонунан быһаарылла илик кыһалҕа элбэх.  Холобура, билигин ойуур баһаардарын айдаана. Саатар, хоту улуустарга быйыл курааннаан, бүтэй куйаас сатыылаан, онто да суох намчы айылҕалаах Арктика отун-маһын туох да сиэрэ суох сиэн, куруҥҥа кубулутан эрэр. Ону бохсор манан дьыала буолбатах. Өскөтүн сэбиэскэй кэмҥэ "Авиалесохрана" тэрилтэҕэ 1700  десантниктаах эбит буоллаҕына, билигин уон төгүл аҕыйах: 170 уонна 100 хантараагынан көмөлөһөөччүлэр. Оччолорго хас эмэ уонунан сөмөлүөтүнэн умуруора барар эбит буоллахтарына, билигин биир-икки көтөр аал тиийдэҕинэ махтал курдук. Ол иһин баһаары утары охсуһууга эбии харчы, үлэһит көрүллэрин мэктиэлиир сокуоннар ылыллыахтарын наада.

Аны туран, РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин дьон-сэргэ дьадайыытын тохтотор үлэни күүскэ ыытарга эппитэ. Билиҥҥитэ нэһилиэнньэ 20 бырыһыана быстар дьадаҥытык олорор. Бу наһаа улахан көрдөрүү. Маны суох оҥорорго Ил Түмэн кэккэ сокуоннары ылыныахтаах. Онон үлэ элбэх, быһаарыллар боппуруос үгүс.