Бүгүҥҥү күҥҥэ баар кыһалҕалар

“Төгүрүк остуолу” Ил Түмэн аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ тэрийэн ыытта, сокуон өттүнэн балаһыанньа хайдах буолуохтааҕын туһунан иһитиннэриини сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева оҥордо. Кини РФ сокуона уонна Конституция аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс олохторун харыстыыр, көмүскүүр аналлаахтарын, былаас уорганнара кинилэр бырааптара күөмчүлэммэтигэр кыһаллыахтаахтарын бэлиэтээтэ. Маныаха туһалааҕынан Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн биир бастакынан Саха сиригэр ылыныллыбыт бырамыысыланнай хампаанньалар өрөспүүбүлүкэҕэ сир баайын хостуур үлэлэрин ыытыахтарын иннинэ экологическай уонна этнологическай экспертизаны оҥоруохтаахтарын туһунан сокуон буолбута.

Елена Христофоровна холобур быһыытынан “АЛРОСА” АХ үлэтин-хамнаһын аҕалла. Хампаанньа өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарын сирдэригэр-уоттарыгар үлэни ыытар. Быданнааҕыттан үлэлиир бөдөҥ хампаанньа эрэгийиэн сайдыытыгар кылаатын киллэрэр, хотугу улуустарга табаны иитэр олохтоох төрүт общиналары уонна балыксыттары өйүүр. Тоҕус улууһу кытары сөбүлэһии түһэрсибит. Сир баайын хостооһун үлэлэрин ыыталларын түмүгэр олохтоох община сиригэр дьайыы оҥороллорун иһин “Газпром геологоразведка” ХЭУо Мииринэй оройуонугар баар “Чуона” общинаҕа 1 мөл. солк. тахсаны, “Ботуобуйа” общинаҕа 6 мөл. солк. тахсаны төлөөбүт. 2019  сыллаахха “Таас-Үрэх.Нефтегаздобыча” ХЭУо этнологическай экспертиза түмүгүнэн “Ботуобуйа” общинаҕа 1 мөл. 934720 солк., Ботуобуйа нэһилиэгэр 588066 солк. төлөөбүттэр. Ол курдук хампаанньа общинаҕа уонна нэһилиэккэ 2024 сылга диэри сыл аайы үп көрөрүн туһунан сөбүлэһии түһэрсиллибит. Оттон “АЛРОСА” АХ Садын нэһилиэгин кытары олохтоох бүддьүөккэ сыл аайы 10 мөл. солк. төлүүрүн туһунан 10 сыллаах сөбүлэһии түһэрсибит.

Ол эрээри, Елена Голомарева бырамыысыланнай хампаанньалар уонна олохтоох төрүт общиналар, нэһилиэктэр сыһыаннаһыыларыгар кыһалҕалар баалларын бэлиэтээтэ. Ол курдук, сир баайын хостуу кэлбит сорох бырамыысыланнай тэрилтэлэр этнологическай экспертиза туһунан Саха сирин сокуонун билиммэттэр. Маны таһынан Аартыка түөлбэтин баһылааһын балысханнык баран иһэр, хостонор сир баайын кээмэйэ улаатар, ону сэргэ төрүт олохтоохтор сирдэригэр-уоттарыгар оҥорор хоромньулара улаатар. Ол түмүгэр таба мэччийэр, бултуур-алтыыр сирдэрэ аҕыйыыр. Өссө биир кыһалҕанан олохтоох төрүт общиналар бултуур, балыктыыр, табаны мэччитэр сирдэрин сокуонунан бэйэлэригэр суруттарбакка хаалаллара буолар.

“Биһиги сүрүн сорукпут өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиир бырамыысыланнай хампаанньалар олохтоох сокуоннары тутуһалларын ситиһии буолар. Оччоҕо эрэ төрүт олохтоохтор бырааптара көмүскэллээх буолуоҕа”, -- диэн эттэ.

Үрдүкү таһымҥа

Этнологическай экспертиза туһунан сокуон олоххо хайдах киирэрин туһунан парламент истиилэрэ 2017 сыллаахха буолбута. Онно киирбит этиилэринэн 1992 с. ылыллыбыт “Сир баайын туһунан” РФ сокуонугар экологическай сыанабыл оҥорор туһунан Ил Түмэн сокуон барылын көҕүлээн киллэрбит. Бу боппуруоһу болҕомтоҕо тутарга Госдума дьокутаата Галина Данчикова үлэлэһэр.

Чахчылар

2020 сыл алтынньы 1 күнүнээҕи чахчыларынан, этнологическай 22 экспертиза оҥоһуллубут. Бырамыысыланнай хампаанньалар сир баайын хостуур үлэлэрин түмүгэр аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарга, общиналарга оҥорор хоромньулара уопсайа 513 мөл. солк. тэҥнэспит, билиҥҥи туругунан 116 мөл. солк. төлөммүт.    

Сөбүлэһии түһэрсиллибит эрэ буоллаҕына

Саха өрөспүүбүлүкэтин бырамыысыланнаһын уонна геологиятын миниистирин э.т. Михаил Кириллин иһитиннэриитигэр Арассыыйаҕа алмаас, көмүс, сурьма, гаас хостооһунугар Саха сирэ биир инники миэстэҕэ сылдьарын бэлиэтээтэ. Бүгүҥҥү күннээҕи чахчыларынан сир баайын хостооһуҥҥа 2907 лицензия бэриллибит. Саха сиригэр уопсайа 543 бырамыысыланнай тэрилтэ үлэлиир.

Ол курдук, бырамыысыланнай хампаанньалар үлэлэрин ыытар сирдэрин муниципальнай тэриллиилэрин кытта социальнай бырайыактарга көмөлөһөр, тыа хаһаайыстыбатын өйүүр, олохтоохтору идэҕэ үөрэттэрэр, попечитель буолалларын, пуондаҕа, аһымал аахсыйаларга харчы биэрэллэрин туһунан сөбүлэһии түһэрсиэхтэрин сөп. Оттон СӨ Бырабыыталыстыбата бөдөҥ хампаанньалары кытары эрэгийиэн социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын тосхолунан туспа сөбүлэһии түһэрсэр.  Билиҥҥи кэмҥэ 31 сөбүлэһии түһэрсиллибит. “Биһиги министиэристибэбит сир баайын хостуур тэрилтэлэргэ РФ уонна СӨ сокуоннарынан мэктиэлэнэр олохтоох төрүт общиналар сирдэригэр үлэлэрин ыытыахтарын иннинэ этнологическай экспертиза ыыталларын туһунан иһитиннэриини ситимнээхтик тиэрдэбит.  Ол эрээри, билиҥҥи туругунан айылҕаны туһаныы удьуор үгэстэрин ыытар сир кыраныыссата чуолкайдамматах, ол иһин бу сирдэргэ бэриллибит лицензиялар туһунан официальнай иһитиннэрии суох”, -- диэн миниистир э.т. Михаил Кириллин бэлиэтээтэ.

Сыыппаранан ытаһа

Олохтоох төрүт аҕыйах ахсааннаах норуоттар олорор уонна үгэс дьарыктарын ыытар  12 сирдэригэр  бырамыысыланнай тэрилтэлэр үлэлииллэрин көҥүллүүр 48 лицензия бэриллибит. Саамай элбэх лицензия (16 лицензия) Нерюнгри оройуонун Иенгра сэлиэнньэтин территориятыгар бэриллибит. 14 лицензия  Алдан оройуонун Бэллэтсэки эбэҥки национальнай нэһилиэк сиригэр тыырыллыбыт.

СӨ Аартыка сайдыытыгар уонна хотугу норуоттар дьыалаларыгар миниистирэ Владимир Черноградскай иһитиннэрбитинэн, 2019 сылтан  этнологическай 11 экспертиза оҥоһуллан түмүктэммит. Ол онтон саамай бөдөҥ бырайыактарынан “Сибиир күүһэ” магистральнай гаас тиһигин уонна “Восточнай” космодром тутуулара буолаллар.

Миниистир 2020 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр аҕыйах ахсааннаах норуоттар төрүт сирдэригэр оҥоһуллубут хоромньуну толуйуу бэрээдэгин туһунан РФ Бырабыыталыстыбатын уурааҕа тахсыбытын, уурааҕынан хоромньуну толуйуу бырамыысыланнай тэрилтэлэр уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрин икки ардыгар түһэрсиллибит сөбүлэһиинэн оҥоһулларын иһитиннэрдэ. 

Олохтоохтор туох дииллэрий?

Видео-кэмпириэнсийэҕэ хотугу улуустар бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Кинилэ өрөспүүбүлүкэ сокуона тастан кэлэн сир баайын хостооччуларга сыһыаннаан хайдах үлэлиирин илэ харахтарынан көрө-билэ сырыттахтара.

Дьулустан Сидоров, Алдан оройуонун Бэллэтсэки эбэҥки национальнай нэһилиэгин баһылыга:

--Биһиги нэһилиэкпит сиринэн “Сибиир күүһэ” гаас уонна ниэп ситимэ ааһар. Көмүһү хостуур артеллэр элбииллэр. Айылҕабыт экологиятыгар хоромньу оҥоһуллара элбээн иһэр. Билиҥҥитэ биһиги территориябытыгар үлэлиир бырамыысыланнай хампаанньалар социальнай эппиэтинэстээхтэрэ көстүбэт. Бу тэрилтэлэр олохтоох үгэс дьарык, таба иитиитин сайыннарыыга, олохтоох бородууксуйаны туһаныыга кылааттарын киллэриэхтээхтэр. Холобур, “Сибиир күүһэ” элбэх үлэһиттэрдээх, кинилэр аһыыр астарын киин сиртэн аҕалтараллар. Тоҕо олохтоох эт-үүт бородууксуйатын атыылаһар курдук дьаһамматтарый? Маны таһынан биһиги нэһилиэкпит эрэ Алдан оройуонугар маһынан оттунан олорор, гаас ситимэ хаһан кэлэрэ биллибэт. 

Таисия Кейметинова, Кэбээйи улууһун Ламыҥха национальнай нэһилиэгин баһылыга:

--Биһиги нэһилиэкпит өрөспүүбүлүкэ Аартыкатын  түөлбэтигэр киирсибэтэҕэ. Ол иһин көдьүүстээх РФ уонна СӨ бырагыраамаларыгар хапсыбат. Биһиги нэһилиэкпит Аартыка  түөлбэтигэр киирсэригэр бары төрүөттэр бааллар.

Сергей Решетняк, Нерюнгри оройуонун Иенгра эбэҥки национальнай нэһилиэгин баһылыга:

--От ыйынааҕы дааннайынан Иенгра сиригэр 21 бырамыысыланнай тэрилтэ үлэлиир. 73 лицензия кинилэргэ бэриллибит. Балаһыанньа уустук, бу тэрилтэлэр этнологическай экспертиза барыахтарын баҕарбаттар, олохтоох сокуону билиммэттэр. Оччотугар РФ сокуонун эмиэ кэһэллэр, нолуок туһунан. Көмүс хостуур тэрилтэлэр үлэлэрин ыытар субъектарыгар учуокка туруохтаахтар. Ону тутуһааччылар аҕыйахтар.

Айталина Винокурова, Өлөөн оройуонун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы:

--Биһиги оройуоммут сиригэр сир баайын хостооһуҥҥа улахан үлэ барар. Ол эрээри сылын аайы бу тэрилтэлэр оройуон бүддьүөтүгэр биэрэр дивиденнэрин кээмэйэ кыччаан иһэр. 2021 сылга 37 мөл. солк. көрбүт буоллахтарына, 2022 сылга 26 мөл. солк. көрдүлэр. Онон Харыйалаахха оскуола ситэри тутуллубат дьылҕалаах. Бырамыысыланнай оройуоннарга биэрэр дивиденнэрин кээмэйин кыччатар буоллахтарына, биһиги эмиэ уопсай төрүөккэ олоҕуран инвестиционнай бырагыраамаҕа киирсэммит, социальнай эбийиэктэрбит тутуллуохтаахтар диэн санаалаахпын.  

***

Онлайн эрэсииминэн буолбут “төгүрүк остуолга” наука, уопсастыбаннай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Бүгүҥҥү иһитиннэрии сүрүн өйдөбүлэ биир – өрөспүүбүлүкэ сиригэр кэлэн үлэлэрин ыыта сылдьар бырамыысыланнай тэрилтэлэр олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар, нэһилиэктэр иннилэригэр сокуонунан олохтоммут социальнай эбэһээтэлистибэлэрин толоруохтаахтар, үгэс олох укулаатыгар оҥорор хоромньуларын кыччата сатыахтаахтар.

“Төһө да сир баайын хостооһун кээмэйэ улааттар, төрүт норуоттар олохторун таһыма тупсубат, экологиябыт эрэ алдьанар-кээһэнэр. Төрүт норуоттарга суоһуур cүрүн кутталынан кинилэр үгэс дьарыктарын ыытар сирдэриттэн махтыахтарын сөбө буолар. Биһиги сорукпутунан кэлии бырамыысыланнай тэрилтэлэр сокуону тутуһалларын хонтуруоллааһын буолар. Бу кыһалҕалары федеральнай сокуон таһымыгар ылыллыбыт ирдэбил эрэ туоратыаҕа. Онон салгыы этнологическай экспертиза туһунан сокуон РФ сокуонугар бигэргэнэригэр үлэлэһиэхпит”, -- диэн Елена Голомарева түмүк тылыгар эттэ.