Уопсастыбаннай-консультативнай сэбиэти спикер бэйэтэ салайар. Сэбиэт 15 чилиэннээх. Кинилэр истэригэр өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллээх уорганын, парламенын, араас кэмнэргэ салайбыт Люлия Григорьева, Михаил Николаев (СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ), Климент Иванов, Егор Ларионов, Василий Филиппов, Виталий Басыгысов, Александр Жирков,  Судаарыстыбаннай Дума бастакы ыҥырыытын дьокутаата Егор Жирков, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар ассоциацияларын бэрэсидьиэнэ, норуот суруйааччыта Андрей Кривошапкин, рекордсмен ыанньыксыт Павел Шарин, юрист Макар Яковлев, о.д.а. бааллар.

Балаһыанньаҕа ыйылларынан, уопсастыбаннай-консультативнай сэбиэт – сүбэлэһэр тэриллии. Сэбиэт гражданскай уопсастыба туруктаах буолуутугар көмөлөһөр, судаарыстыба былааһын уонна олохтоох салайыныы уорганнарын үлэлэрин көдьүүһүн үрдэтэр, социальнай бииргэ үлэлээһин төһүүлэрин төрүттүүр сыаллаах тэриллибитэ. Сүрүн соруктара: судаарыстыба быһаарыылары ылынарыгар уонна олору олоххо киллэрэригэр уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй күүстэр уонна дьон-сэргэ киэҥник кытталларын хааччыйыы; уопсастыба олоҕор тыын суолталаах федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын, Ил Түмэн уураахтарын барылларын дьүүллэһии; сокуон олоххо туттуллуутун көрөн, сүбэлэри-амалары оҥоруу.

Сэбиэт сүктэриллибит соруктарыгар сөп түбэһиннэрэн, сокуону чочуйан оҥорорго Ил Түмэҥҥэ анаан эрэкэмэндээссийэлэри ылынар итиэннэ боломуочуйатын иһинэн Арассыыйа уонна өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын үлэлэрин туһунан нэһилиэнньэҕэ быһаарар-өйдөтөр үлэни ыытар. Оттон сүктэриллибит соруктары олоххо киллэрэригэр уонна үлэтин толороругар Сэбиэт өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын ситэриилээх уорганнарыттан уонна олохтоох салайыныы уорганнарыттан, уопсастыбаннай тэрилтэлэртэн боломуочуйатыгар сыһыаннаах боппуруостарга иһитиннэриилэри ирдэһэн ылар, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин көрүүтүгэр туһааннаах боппуруостары киллэрэр, Сэбиэт үлэтигэр чопчу сыһыаннаах боппуруостары бэлэмнээн оҥорорго быстах кэмҥэ оробуочай бөлөхтөрү тэрийэр, итиэннэ Ил Түмэн нуорма-быраап акталарын барылларыгар уопсастыбаннай экспертизаны ыытар бырааптаах. Тастан экспертэри кытыннарыан сөп.

Сэбиэт мунньах эрэсииминэн үлэлиир. Мунньах үс ыйга биирдэ ыытыллар. Уочараты таһынан мунньах Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин, Сэбиэт бэрэссэдээтэлин, көҕүлээһининэн ыҥырыллыан сөп. Мунньаҕы Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ салайан ыытар. Чилиэннэр аҥаардарыттан итэҕэһэ суох киһи кэллэҕинэ биирдэ мунньах быһаарар күүстэнэр. Мунньахха кыттыбыт чилиэннэртэн баһыйар өттүлэрэ куоластаатаҕына, Сэбиэт эрэкэмэндээссийэлэрэ ылыныллаллар уонна боротокуол киэбинэн суруллан, бэрэссэдээтэл уонна эппиэттээх сэкирэтээр илии баттаатахтарына, Ил Түмэн официальнай саайтыгар угуллар. Сэбиэт Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин эрэ быһаарыытынан  уларытан тэриллэр эбэтэр ыһыллар.

 Туспа көрүүлээхпин этэбин

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин иһинэн уопсастыбаннай-консультативнай сэбиэт икки сыл кэриҥэ үлэлээн, биэстэ мунньахтаата. Ол иһигэр бу сылга киирэн баран, биллэр биричиинэнэн, биирдэ эрэ түмүстүбүт. Ахсаана аҕыйах курдук эрээри, олус суолталаах боппуруостары көрдүбүт.

Чуолаан, былырыын олунньу 27 күнүгэр Майаҕа ыытыллыбыт бастакы мунньахпытын чорботуом этэ. “Тыа сирин сарсыҥҥыта” (“Миссия современного села”) диэн тиэмэҕэ киэҥ уонна туһалаах кэпсэтии тахсыбыта. Судаарыстыбаннай Дума дьокутааттара Галина Данчикова, Федот Тумусов, Ил Түмэн дьокутааттара, министиэристибэлэртэн, уопсастыбаннай тэрилтэлэртэн бэрэстэбиитэллэр, илин эҥээрдээҕи уонна Нам, Хаҥалас улуустарыттан олохтоох салайыныы баһылыктара, дьокутааттара кыттыбыттара. Тыа сирин бигэтик сайыннарыыны сокуонунан сүрүннээһин, тыа сирин экэниэмикэтин күрэстэһэр кыаҕын уонна олох таһымын үрдэтии тустарынан сиһилии дириҥник кэпсэппиппит. Мунньах түмүгэр Ил Түмэн уонна бырабыыталыстыба  үлэлэригэр хайысха биэрэр тосхоллоох эрэкэмэндээссийэлэри ылыммыппыт.

Онтон быйыл кыһын тохсунньу 24 күнүгэр тэриллибит мунньахха дойду үрдүнэн биллэриллибит Өйдөбүл уонна Албан аат, итиэннэ өрөспүүбүлүкэбитигэр Дойдуга бэриниилээх буолуу сылларыгар  ыытыллыахтаах үлэҕэ-хамнаска сүбэ-ама биэрбиппит. Сүрүн болҕомтобутун, биллэн турар, быйылгы улахан тэрээһиҥҥэ – Улуу Кыайыы 75 сылын бэлиэтээһиҥҥэ уураммыт үбүлүөйгэ аналлаах дьаһалларга, сүнньүнэн, буойуннар ааттарын үйэтитиигэ, бэтэрээннэри чиэстээһиҥҥэ уонна патриотическай үлэни күүһүрдүүгэ туһаайбыппыт. Кэпсэтии сытыытык, ыйар-кэрдэр быһыылаахтык барбыта.

Уопсастыбаннай-консультативнай сэбиэт чилиэннэрэ бары үлэҕэ, олоххо баай уопуттаах, тылларын ылыннарар дьон. Онон биһиги сүбэбит уопсай дьыалаҕа туһаны аҕалбыта чахчы.

Ол гынан баран, мин итиннэ бэйэм туспа көрүүлээхпин этиэхпин баҕарабын. Биһиги демократическай судаарыстыбаҕа олоробут. Правовой уонна гражданскай уопсастыбаны тутабыт. Салайар былаастарбыт бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох үс салааҕа арахсаллар: сокуону таһаарар, ситэриилээх уонна суут уорганнара.

Уопсастыбаннай тэрилтэлэри, гражданскай уопсастыбаны кытта быһаччы үлэлэһии – бу ситэриилээх уорган боломуочуйата. Онон судаарыстыбаннай уонна олохтоох салайыныы уорганнарын кытта күннэтэ быһаччы үлэлэһэр эбээһинэстээх. Сыала-соруга: эрэгийиэннээҕи бэлитиичэскэй баартыйалар, уопсастыбаннай тэрилтэлэр уонна ситэриилээх уорганнар икки ардыларыгар сыһыаны олохтоон, гражданскай уопсастыба сайдыытын уонна бигэ туруктаах буолуутун хааччыйыы.

Онон, мин санаабар, уопсастыбаннай-консультативнай сэбиэт Ил Дархан иһинэн тэриллэн үлэлиирэ Төрүт Сокуоммут ирдэбилигэр ордук сөп түбэһиэх этэ. Урут Ил Дархан иһинэн тэриллэн үлэлии сылдьыбытын тохтоппуттарын сыыһанан ааҕабын. Сэбиэт сөргүтүлүннэҕинэ, өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ сайдарыгар, нэһилиэнньэ олоҕо-дьаһаҕа тупсарыгар туһуламмыт уураахтары, дьаһаллары ыларга, улахан бырагыраамалары, стратегическай былааннары оҥорорго уопсастыбаннас кыттарын хааччыйыах этэ. Сэбиэт чилиэннэрэ ситэриилээх былаас үлэтигэр орооспокко, сокуон туолуутун хонтуруоллааһыҥҥа кыттыах этибит.

Оттон Ил Түмэн иһинэн экспертнэй-консультативнай сэбиэт талыллан үлэлиирэ тоҕоостоох. Сыала-соруга: өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар Арассыыйа Конституциятын уонна өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуонун ирдэбиллэрин олоххо киллэриигэ бэлэмнэнэр сокуоннары торумнааһын, дьүүллэһии, ырытыы, Ил Түмэҥҥэ сокуоннар, уураахтар барыллара оҥоһулларыгар юридическай, методическай, научнай өттүнэн сүбэлэри биэрии.

Маннык тэриннэххэ Ил Түмэн даҕаны, Ил Дархан даҕаны үлэлэригэр ордук туһалаах, көдьүүстээх буолуох этэ.

Климент Иванов,  СӨ бочуоттаах гражданина, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытын дьокутаата, өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ (1990-1992 сс.), Үрдүкү Сэбиэт X, XI, XII ыҥырыыларын, Ил Түмэн I, II, III ыҥырыыларын дьокутаата.