Сыыппаралар уонна чахчылар

Ылыллыбыт нормативнай-правовой аахталар үксэ социальнай бэлиитикэҕэ, бас билии уонна экэнэмиичэскэй сайдыы боппуруостарыгар, тыа хаһаайыстыбатыгар, сир баайын туһаныыга, сир сыһыаннаһыыларыгар, итиэннэ култуура, үөрэх, наука, доруобуйа харыстабылын эйгэлэрин быраап өттүттэн бэрээдэктээһиҥҥэ туһуламмыттар.

Бигэргэммин сокуоннартан чуолаан бэлиэтээтэххэ:

— Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 3-тэриттэн 7 саастарын туолбут оҕолорго ый аайы харчынан босуобуйаны анааһын;

— «Дьиэ кэргэн» өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалын харчытыттан 15000 солк. биирдэ оҥоһуллар көмө быһыытынан биэрии. Ити харчы элбэх оҕолоох үгүс ыалга бу уустук кэмҥэ өйөбүл буолла;

 — СӨ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын Стратегиятыгар кэккэ уларытыылары киллэрэн, 2050 сылга диэри соруктары чопчулааһын;

— «СӨ нолуогун бэлиитикэтэ» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэн, 2021 сыл тохсунньу 1 күнүттэн көтүрүллэр ЕНВД оннугар нолуок атын систиэмэлэригэр көһүү ситимнээхтик сыыйа барарын хааччыйыы, итиэннэ элбэх оҕолоох ыаллары тырааныспар нолуогуттан босхолоо-һун, тимир көлөҕө гаас уматыгы туһаныыны көҕүлээн, нолуогун табыгастаах оҥоруу, Аартыка олохтоохторугар нолуок чааһыгар чэпчэтиилэри көрүү, өрөспүүбүлүкэтээҕи инвестиционнай бырайыакка кыттыһар тэрилтэлэр нолуокка ыстаапкаларын үрдэтии;

— Олоххо бастакы уочарат наадалааах табаардары өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарыгар тиэрдии чуо эрэсиимин олохтооһун;

— Саха Өрөспүүбүлүкэтин, итиэннэ СӨ Мэдиссиинискэй страховкалааһыҥҥа территориальнай пуондатын бүддьүөттэрин 2021 сылга уонна кэлэр 2022-2023 сылларга былааннарын бигэргэтии. Өрөспүүбүлүкэ 2020 сыллааҕы бүддьүөтүгэр 3 көннөрүүнү киллэрии;

— «Үөрэх судаарыстыбаннай уонна муниципальнай кыһаларын педагогтара кылаас салайааччытын эбээһинэһин толороллорун иһин ылар эбии хамнастарын төлөөһүнү СӨ оройуоннарын уонна куораттарын олохтоох салайыыны уорганнарын боломуочуйатыгар анааһын» сокуоҥҥа уларытыыны киллэрэн, 2020 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн, оройуоннааҕы коэффициены, хамнаска эбиллэр бырыһыаны, бүддьүөтү таһынан судаарыстыбаннай пуондаларга барар страховой усунуостары учуоттаан туран, 5000 солк. кээмэйдээх биһирэм төлөбүрү кылааһы салайыы иһин биэрии;

— «СӨ оройуоннарын уонна куораттарын олохтоох салайыныы уорганнарыгар тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарар салаатын өйүүр боломуочуйаны анааһын» сокуонугар уларытыыны киллэрэн, үүтү туттарыыга уонна сүөһү төбөтүгэр көрүллэр субсидия саҥа мэхэньиисимин олохтооһун;

Сыл устата 57 федеральнай сокуону, 1 сокуону оҥорууга көҕүлээһини уонна РФ сокуону оҥорор субъектарын 21 этиитин көрдүлэр.

 Ил Түмэн РФ Конституциятыгар көннөрүүлэри киллэриини биһириирин биллэрэн, 2020 сыл кулун тутар 12 күнүгэр 437-VI нүөмэрдээх «О Законе РФ о поправке к Конституции РФ «О совершенствовании регулирования отдельных вопросов организации и функциониро-вания публичной власти» уурааҕы таһаарбыта.

 Отчуоттуур кэрдиис кэмҥэ СӨ Судаа-рыстыбаннай Мунньа ҕа «РФ Аартыкатын түөлбэтигэр урбааны тэнитиигэ судаарыстыбаннай өйөбүл туһунан» 895550-7-с N-дээх федеральнай сокуон бырайыагар күүскэ үлэлээтэ. Бу барылга бэйэлэрин сыанабылларын биллэрбиттэрэ. Хас да этиилэрин Госдума ылынан, сокуон бүтэһик ааҕыытыгар бигэргэппитэ. Төһө да пандемиянан ыраахтан үлэҕэ көстөллөр, былааннаммыт үлэлэрэ кэһиллибэ-тэ, харгыстаммата, элбэх тэрээһини ыыттылар. Ол курдук, 2020 сылга барыта 9 парламентскай истии, 34 бырабыыталыстыба чааһа, 19 «төгүрүк остуол» тэрилиннэ.

COVID-19 усулуобуйатыгар үлэни тэрийии

 — Өрөспүүбүлүкэҕэ санитарнай-эпидемиологическай балаһыанньа туругун уонна ыарыыны утары охсуһууга ылыллар миэрэлэр боппуруостарынан СӨ суһал ыстаабын, министиэристибэлэрин, биэдэмистибэлэрин кытта Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньах өрүү сибээскэ сырытта, официальнай саайтыгар коронавирус тарҕаныытын сырдатар анал салааны арыйан үлэлэттэ;

— Хоруона хамсыга турбут кэмигэр Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин уонна социальнай эйгэтин кэтээн көрөн баран, СӨ ситэриилээх былааһын уорганнарын кытта үлэлэһэн, урбааны, итиэннэ кэккэ салаалары уонна нэһилиэнньэ сорох араҥатын өйөөһүҥҥэ сокуоннары ылынна, Госдумаҕа мэдиссиинэ үлэһиттэрин, итиэннэ аччыгый уонна орто бии-синэс субъектарын өйүүр туһунан этиилэрин тиэртэ;

 — Тулалыыр эйгэҕэ кутталы үөскэтэр сыстыганнаах ыарыыны эмтиир үлэһиттэри булгуччулаах страховкалааһын туһунан туруорсууларын РФ Федерациятын Сэбиэтэ өйөөтө. Уураах таһааран, РФ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр мэктиэлээтэ;

— Хааччахтааһын эрэсиимигэр бэтэрээннэргэ, аҕам саастаах дьоҥҥо, кыаммат ыал-ларга норуот дьокутааттара, бэлитиичэскэй баартыйалар фракциялара бородууктанан көмөнү оҥорон, волонтердарынан дьиэлэригэр тиэртилэр. Мэдиссиинэ үлэһиттэригэр уонна доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэригэр харыстанар, ыраастыыр сириэстибэлэри, наадалаах оборудованиелары, аһы-үөлү бэйэлэрин харчыларынан ылан биэрдилэр.

 — Хааччахтааһын уонна муҥутуур бэлэмнээх буолуу кэмигэр Ил Түмэн ыраахтан олорон үлэни тэрийэр туһунан 28.1 ыстатыйаны Регламеныгар киллэрэн, видео-кэмпириэнсийэ киэбинэн мунньахтыыр быраабы бигэргэппитэ;

— 2020 сылга парламент 11 пленарнай мунньаҕыттан 7-тэ, 9 парламентскай истиититтэн 7-тэ, 34 бырабыыталыстыба чааһыттан 29-һа, 19 «төгүрүк остуолуттан» 17-тэ, ол эбэтэр тэрээһин 80 бырыһыана барыта дистанционнайдык ыытылынна;

— Ил Түмэн официальнай саайтыгар хас биирдии дьокутаат тус кэбиниэтин арынан, анал модуль көмөтүнэн онлайн куоластыыр кыахтанна;

 — СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын үлэтин хааччыйарга туһуламмыт кэккэ табаардар уонна өҥөлөр сыллааҕы симиэтэлэрин ороску-отун аччатан, 15,7 мөл. солк. ордордулар. Ол үбү COVID-19 утары охсуһууга уонна ыарыы содулун туоратар үлэҕэ, итиэннэ норуот хаһаайыстыбатын сорох салаатын уонна нэһилиэнньэ көмөҕө наадыйар араҥатын өйүүргэ анаатылар.

Ил Түмэн уорганнара уонна үлэ саҥа киэптэрэ

Сыл устата Ил Түмэн хас да уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй тэрээһиннэри уонна уопсастыбаннай-консультативнай мунньахтары парламент иһинэн тэрийэн ыытта.

Балаҕан ыйын 28 уонна ахсыннььы 22 күннэригэр Ил Түмэн иһинэн аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бэрэстэбиитэллэрин — Дьокутааттар ассамблеяларын -- мунньаҕа буолбута.

Муус устар 6 уонна ахсынньы 29 күннэригэр Ил Түмэн иһинэн Муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын сэбиэтэ мунньахтаабыта.

2019 сылтан Ил Түмэн иһинэн Ыччат парламена үлэтин саҕалаабыта. 2020 сылга 2-тэ пленарнай уонна 2-тэ президиум мунньахтарын ыыппыттара.

Тохсунньу 20 күнүгэр Судаарыстыбаннай Мунньах Бэрэссэдээтэлин иһинэн Уопсастыбан-най-консультативнай сэбиэт мунньахтаабыта. Арассыыйаҕа Кэриэстэбил уонна Албан аат, Саха сиригэр Патриотизм сылларын чэрчитинэн ыытыллар тэрээһиннэр боппуруостарын көрбүттэрэ.

«Аһаҕас парламент» дискуссионнай былаһааккаҕа оскуолаҕа киириэн иннинээҕи уонна уопсай үөрэхтээһин судаарыстыбаннай ыстандаартарын үбүнэн хааччыйыы (сэтинньи 24 күнэ), тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы (олунньу 5 күнэ), өрөспүүбүлүкэ кэлэр сыллардааҕы бүддьүөтүн туһунан сокуон барылын көрүү (алтынньы 19 күнэ) боппуруостарынан аһаҕас кэпсэтиилэри тэрийбиттэрэ.

Быйыл РАН үлэһиттэрэ А.С.Матвеева, Н.В.Зубаревич, В.В.Климанова, Р.А.Исмаилова кыттыылаах 5 «эспиэр чааһа» ВКС киэбинэн ыытылынна. Ил Түмэн үлэтигэр сонун сүүрээн диэн, ханнык эмэ салааҕа анаан декаданы тэрийии буолар. Уон күн устата дьокутааттар тустаах салаа кыһалҕаларын ырыталлар, ону туоратар суоллары тобулаллар, сокуон өттүттэн туох өйө бүл оҥоһуллуохтааҕын быһаараллар. Ол курдук, олунньу 5-14 күннэригэр бастакынан Тыа хаһаайыс-тыбатын декадата ыытыллыбыта.

Федеральнай таһымҥа ыытыллыбыт тэрээһиннэр уонна үлэлэр

Ил Түмэн дьокутааттара Госдума уонна Федерация Сэбиэтин, Арассыыйа сокуону оҥорор сэбиэтин, «Уһук Илин уонна Забайкалье» парламентскай ассоциация үлэлэригэр көхтөөхтүк кыттар. 2020 сыл устата Ил Түмэн «Уһук Илин уонна Забайкалье» парламентскай ассоциация мунньахтарыгар сир баайын туһаныыга лицензияны биэрии нормативнай аахталарыгар уларытыыны киллэрии, Уһук Илин уокурук бырамыысыланнай тэрилтэлэрин олохтоох каадырынан хааччыйыы, уопсай мунньаҕы муус устар 22 күнүгэр Дьокуускайга ыытыы боппуруостарыгар этиилэри киллэрбитэ.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ уонна кэккэ дьокутааттар РФ Федеральнай Мунньаҕын иһинэн сокуону оҥорор сэбиэт хамыыһыйатын 2 мунньаҕар социальнай бэлиитикэ боппуруостарынан кыттыыны ыллылар. Ол курдук, Аартыка түөлбэтигэр олорор оҕолор хаачыстыбалаах үөрэҕи ылалларыгар уонна үчүгэй эмтэниини ааһалларыгар табыгастаах усулуобуйа оҥоһуллуохтааҕын туһунан туруорсууларын хамыыһыйа өйөөн, ылыммыт быһаарыныытын РФ Бырабыыталыстыбатыгар, Госдума тустаах кэмитиэттэригэр тиэрдиэх буолбута.

2020 сылга Ил Түмэн үс федеральнай уонна биир норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах тэрээһини сүрүннээтэ.

 От ыйын 17 күнүгэр Госдума уонна Ойуур федеральнай агентствота көҕүлээн тэрийбит Ойуур национальнай форумугар СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа ВКС киэбинэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтин холобуругар Аартыка айылҕатын баайын баһылааһын уонна харыстааһын кыһалҕалара» диэн «төгүрүк остуолу» тэрийэн ыытта. Бу улахан сугулааҥҥа Госдума уонна Ил Түмэн дьокутааттара, федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи министиэ-ристибэлэр үлэһиттэрэ, РАН чилиэннэрэ уонна биисинэс эйгэтин бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ылбыттара. Ойуур маһын, ирбэт тоҥу харыстааһын, сөптөөхтүк туһаныы, айылҕа баайыгар эппиэтинэстээх сыһыан, этнологическай экспертиза боппуруостарын көтөхпүттэрэ.

Алтынньы 6 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ Госдума айылҕа баайыгар, бас билиигэ уонна сир сыһыаннаһыыларыгар кэмитиэтин оробуочай мунньаҕа буолбута. Онно РФ Конституциятыгар киирбит көннөрүүлэринэн сибээстээн, «О совершенствовании регулирования отдельных вопросов организации и функционирования публичной власти» диэн сокуоҥҥа уларытыылары киллэрбиттэринэн, айылҕа баайыгар уонна сир сыһыаннаһыыларыгар сокуоннары чопчулааһын туһунан кэпсэппиттэрэ.

Балаҕан ыйын 29 күнүгэр Хотугу форум бигэ сайдыыга туһуламмыт II форумун Ил Түмэн тэрийсибитэ. Бастакытын «Хоту уонна Аартыка территориятыгар бигэ сайдыыны уонна олоҕу хааччыйыыны быраап өттүттэн көрүү» диэн парламентскай сиэссийэ ыытыллыбыта. 100-чэ киһи кыттыбыта: Госдума, Ил Түмэн дьокутааттара, РФ сенатордара, омук сирин, эрэгийиэннэр парламентарийдара. Сиэссийэ резолюциятыгар кыттааччылар Аартыка эрэгийиэннэрин парламентарийдарын ассамблеятын тэрийэр туһунан этиини киллэрбиттэрэ. Ил Түмэн бу идиэйэни олоххо киллэриигэ үлэлэһэн эрэр. Ол курдук, Амур уобалаһын Сокуону оҥорор Мунньаҕын кытта Сөбүлэһии тиэкиһин Ил Түмэн бигэргэппитэ.

2021 сыл сүрүн былааннара

Кэлэр 2021 сылга 110 тэрээһин ыытыллара былааннанар. Итинтэн 8 — пленарнай мунньах, 2 – аһаҕас истиилэр, 8 – парламентскай ис-тиилэр, 39 – бырабыыталыстыба чааһа, 31 – «төгүрүк остуол», 2 — муниципальнай чаас, Ил Түмэн иһинэн Муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын, итиэннэ Уопсастыбаннай-консультативнай сэбиэттэрин, Дьокутааттар ассамблеяларын мунньахтара. Ахсынньыга СӨ муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын II сийиэһэ буолуоҕа.

Бэс ыйыгар Госдума айылҕа баайыгар, бас билиигэ уонна сир сыһыаннаһыыларыгар кэмитиэтин кытта «Арассыыйа Аартыкатын уонна Хотугу сирин баайын туһаныы нормативнай-правовой чааһын бэрээдэктээһин боппуруостара» диэн, итиэннэ Иркутскай Сокуону оҥорор Мунньаҕын кытта Өлүөнэ өрүһү харыстааһын тула улахан сугулааннар ыытыллыахтара.

Ил Дархан Судаарыстыбаннай Мунньахха туһаайан эппит Анал этиитигэр олоҕуран, кэлэр сылга үлэ ол сүнньүнэн барыаҕа.