Сүрүн иһитиннэриини Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев оҥордо. Санатан эттэххэ, бу боппуруос кулун тутар 4 күнүгэр сис кэмитиэт кэҥэтиллибит мунньаҕар көрүллүбүтэ. Онно Алексей Ильич идэтийбит парламент быһа барыллаан оҥкулун кытта билиһиннэрбитэ.

Ырытыһыы салҕанар

Бу сырыыга Алексей Еремеев идэтийбит парламент сүрүн оҥкулун туһунан эмиэ кэпсээтэ. Кини: “Сирэй дьокутааттары быыбардааччылар ордук үчүгэйдик билэллэр”, – диэн, тылыттан хабылынна. Ол курдук, РЛДП лиидэрэ Гаврил Парахин кинини кытта кыккыраччы сөбүлэспэтин биллэрдэ. “Арассыыйаҕа саамай биллэр Госдума дьокутаата Владимир Вольфович Жириновскай. Оттон Саха сиригэр – мин, Гаврил Парахин”, – диэн мөккүстэ. Гаврил Павлович дьокутаат, бастатан туран, ханнык баартыйаттан дуу, уокуруктан дуу талыллыбытынан буолбакка, үлэтинэн сыаналаныахтаах диэн бэлиэтээтэ. Онон сирэй дьокутааттар уонна баартыйалар бэрэстэбиитэллэрин ахсааннарын быһалларыгар бу түгэни эмиэ учуоттуулларын туруоруста.

Мунньах кэмигэр Ил Түмэн вице-спикера Антонина Григорьева уонна М.К. Аммосов аатынан ХИФУ бэрэсэдьиэнэ, Ил Түмэн V ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата Евгения Михайлова Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай Сэбиэтин тэрийэр туһунан эттилэр. Санатан эттэххэ, 2023 сылга СӨ Конституционнай Суута үлэтин букатыннаахтык тохтотуохтаах. Билигин бу уорган биир да саҥа дьыалаҕа ылсыбакка, хаалбыт 2 сыл устата урукку дьыалаларын ситэрэргэ эрэ үлэлии олорор.

Уопсастыбаннай-консультативнай Сэбиэт түһүлгэтигэр идэтийбит парламеҥҥа көһүүгэ сыһыаннаах араас санаалар этилиннилэр.

Ил Түмэн I ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата Макар Яковлев Ил Дархан этиитин өйүүрүн биллэрдэ. Кини: "Парламент бастайааннай төрүккэ олоҕуран үлэлиэхтээх, итиэннэ булкаас буолуо суохтаах", -- диэтэ. Макар Макарович быыбардары “алаас” бириинсибинэн ыытартан аккаастанарга ыҥырда." Уопуттаах парламентарий дьокутаат төрөөбүт түөлбэтин, улууһун эрэ интэриэһин көмүскүө суохтаах, бүтүн өрөспүүбүлүкэ дьонун-сэргэтин иннигэр үлэлиэхтээх ", --диэн тус көрүүтүн үллэһиннэ.

Ил Түмэн II, III ыҥырыылаах мунньахтарын дьокутаата Василий Филиппов, бастатан туран, өйдөбүллэри чопчулуулларыгар сүбэлээтэ. Кини: “Идэтийбит парламент диэн тугуй?” – диэн сураста. “Өскөтүн саҥа парламент билиҥҥи курдук булкаас тутуллаах, итиэннэ дьокутаатын ахсаана эрэ аҕыйаатаҕына, Ил Түмэн VI ыҥырыылаах мунньаҕыттан туох уратылаах буоларый?” – диэн ыйытта. Оннук буоллаҕына, “уларытар наада дуо?” диэн өйдөммөт түгэни чопчулаата.

– Ил Дархан толкуйдуурга ыҥырар. Ол курдук, 35 дьокутааттаах идэтийбит парламент кэскилин дьүүллэһэргэ сүбэлиир. Холобур, соторутааҥҥа диэри 12 мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх Москва куорат Думата 35 дьокутааттааҕа. Кэлин эрэ 45 киһи буолла. Оттон өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ хас эмэ төгүл аҕыйах. Онон бастайааннай төрүккэ үлэлиир дьокутааттар кворумнарын туһунан боппуруос туруо суохтаах. Хамнастаах дьон үлэлэригэр мэлдьи баар буолуохтаахтар, – диэн Василий Васильевич эттэ.

Бу иннинэ дьокутаат ахсаана аҕыйаатаҕына, суолталаах боппуруостары ылынарга кворум тахсыа суоҕа диэн сорох тыл этээччилэр долгуйалларын биллэрбиттэрэ. Кырдьык, бу түгэҥҥэ Василий Филипповы кытта сөбүлэһиэххэ эрэ кэрэх. Тоҕо диэтэххэ, өскөтүн дьокутаат хамнаска үлэлиир буоллаҕына, үлэтигэр уонна пленарнай мунньахтарга булгуччу баар буолара ирдэниэхтээх. Этэргэ дылы, үлэни  үлэ курдук үлэлиэхтээх буоллаҕа. 

Василий Васильевич бу боппуруоһу ыксаабакка толкуйдуулларыгар сүбэлээтэ.

Ил Түмэн V ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата Евгения Михайлова уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыылаах мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ, Ил Түмэн I, II ыҥырыылаах мунньахтарын дьокутаата, Ил Түмэн I ыҥырыылаах мунньаҕын Өрөспүүбүлүкэ Палаататын бэрэссэдээтэлэ, 1996-1999 сс. Федерация Сэбиэтин чилиэнэ Егор Ларионов бастайааннай төрүккэ үлэлээбэт (уопсастыбанньык) дьокутааттары идэтийиитэ суохтар диэн сыаналыыр сыыһа диэн эттилэр.

– Бүгүн өрөспүүбүлүкэбитигэр олус суолталаах боппуруоһу дьүүллэһэбит. Биллэн турар, тыл этээччилэр араас санаалаахтар, көрүүлээхтэр. Ол гынан баран, парламент мэлдьи идэтийбит уорганынан буолара мэлдьэһиллибэт. Ол курдук, уопсастыбаннай төрүккэ үлэлиир дьокутааттары идэтийиитэ суохтар диэн сыаналыыр сатаммат, – диэн Егор Михайлович санаатын үллэһиннэ.

Кырдьык, манна уопуттаах парламентарийы кытта сөбүлэһэбит. Тоҕо диэтэххэ, ханнык баҕарар парламеҥҥа норуот барыга бары дэгиттэр билиилээх-көрүүлээх, уопуттаах диэн санаабыт дьонун итэҕэйэн талара саарбахтаммат. Өскөтүн уопсастыбаннай төрүккэ үлэлээччилэри хамнастаах дьокутааттартан намыһахтык туттахха, парламент үлэтигэр бүтүннүүтүгэр “күлүк” түһэр. Оччоҕо быыбардааччыга “туох иһин парламеннаахпытый?” диэн көтүмэх өйдөбүл үөскүөн сөп. Онон идэтийбит парламент сүрүн өйдөбүлүн, булкаас парламентан туох уратылааҕын нэһилиэнньэҕэ лоп-бааччы быһаарыллара сатанар.

Егор Ларионов: “Госдума күһүҥҥү быыбарын күүтүөххэ. Итиэннэ 70 дьокутаат оннунан хааларын ситиһиэххэ”, – диэн тус көрүүтүн эттэ.

ССРС Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыылаах мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ, Ил Түмэн I, II, III ыҥырыылаах мунньахтарын дьокутаата Климент Иванов, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин XI ыҥырыылаах мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ, СӨ Бочуоттаах олохтооҕо, Ытык Сүбэ бэрэссэдээтэлэ Люлия Григорьева, төттөрүтүн, уларыта тутууну түргээтэтэр туһунан санааларын үллэһиннилэр.

– Бириэмэ бара турар. Уопсастыба уларыйар. Судаарыстыбаннай Мунньаҕы уларытар наада. Итиэннэ уларыта тутуу түргэнник барыахтаах. Норуот дьокутааттара идэтийбит төрүккэ үлэлиэхтээхтэр. Билигин кииннээһин бара турар. Онон өрөспүүбүлүкэ статуһун күүһүрдүөхтээхпит, – диэн Климент Егорович этиннэ. Кини бастайааннай төрүккэ үлэлиир дьокутаат ахсаана 25 эбэтэр 35 буолуохтаах диэтэ.

Ил Түмэн V ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата Иван Шамаев: "70 норуот дьокутаат оннунан хаалара – саамай табыгастаах систиэмэ", -- диэтэ. Кини сирэй дьокутаат ахсаанын 52 киһиэхэ диэри элбэтиэххэ диэн эттэ.

Ил Түмэн дьокутаата Михаил Эверстов: "Ил Түмэн хонтуруоллуур уонна быыбарданар функцияларын сүтэриэ суохтаах", -- диэн бэлиэтээтэ.

– Парламент быыбардааччыларын интэриэһин көмүскүөхтээх. Мин дьиҥнээх алаас патриотабын. Ол иһин Кэбээйи туһугар бүтэһиккэ диэри туруом. Онон аҕыйах солкуобайы кэмчилээри, парламеммытын уларыта сатыырбыт олох сыыһа. Ол оннугар Ил Дархаҥҥа федеральнай кииҥҥэ өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көмүскүүрүгэр тирэх буолуохтаахпыт, – диэн эттэ.

Этиилэри хомуйуу саҕаланна

Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев араас ис хоһоонноох санаалар этиллибиттэрин биһирээтэ. Онон сүрүн этиилэри хомуйарга редакционнай бөлөх тэриллэрин туһунан эттэ. Манна Алексей Еремеев, Макар Яковлев, Егор Ларионов уонна Василий Филиппов киирдилэр. Кинилэр уопсастыбаннай-консультативнай Сэбиэт аныгыскы мунньаҕар диэри бары этиилэри сааһылаан, бүтэһиктээх докумуону бэлэмниэхтээхтэр.

Ону таһынан, Петр Васильевич бу боппуруоһунан Ил Дарханы кытта хаста да көрсүбүтүн эттэ. Онно өрөспүүбүлүкэ баһылыга конституционнай уларыта тутуу 2021 сылынан түмүктэниэхтээх диэн ыйбыт. Ол эбэтэр үбүлүөйдээх 2022 сыл иннинэ. Бары билэрбит курдук, эһиил Саха АССР 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсөбүт.