Күн бүгүн тыа сирин үгүс ыала ыанньыгын аайы 35 тыһ. солк. көмө харчытын күүтэр. Онон Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин Андрей Находкины бу боппуруоһу быһааран биэрэригэр көрдөстүбүт.

– Андрей Михайлович, быйылгыттан судаарыстыба көмөтүн көрүү кэккэ боломуочуйалара улуустарга бэрилиннилэр. Бу сокуон туох сыаллаах-соруктаах олоххо киирдэ?

– Бары билэрбит курдук, бу сокуон элбэх ырытыһыы, дьүүллэһии кэнниттэн олоххо киирдэ. Даҕатан эттэххэ, улуус баһылыктара тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйаларын, ол иһигэр үбү-харчыны көрүүнү көрдөөбүттэрэ ыраатта. “Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ эрэ итинэн дьарыктанара табыгаһа суох. Биһиги улуус таһымыгар баар балаһыанньаны учуоттаан туран дьарыктаныахтаахпыт”, – диэн үгүстүк туруорсубуттара. Ол сөп даҕаны. Миэстэтигэр туох үлэ-хамнас хайдах барыахтааҕын, ханнык хайысха сайдыахтааҕын улуустартан ордук ким билиэй?

– Күн бүгүн улуустар субсидияны ылааччылары сүүмэрдээн бэлэм олороллор. Ол эрээри, “ынах харчыта” түһэ илик. Туох төрүөтүнэн хойутаата?

– Ханнык баҕарар саҥа сүүрээн уһуннук бэлэмнэниллэр, бэрэбиэркэлэнэр, этэргэ дылы, “сэттэтэ мээрэйдэнэр”. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн оннуттан хоҥнор. Ол сиэринэн, “ынах харчытын” хамсааһыныгар кыра бытаарыы таҕыста. Маныаха ханнык ыал хас ыанар ынахтааҕа, онтон төһөтүгэр субсидия ылара, ким үүт туттарыытыгар көспүтэ бүтүннүү учуоттанар. Элбэх докумуон, аахта оҥоһуллар, илии баттаныллар, о.д.а. үлэлэр бараллар. Онтон бу барыта улууска түмүллэн тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр киирэр. Ол кэнниттэн харчы буолан улууска төннөр. Ону улуустар ынахтаах дьоҥҥо тиэрдэллэр. Билигин “ынах харчыта” хамсаан эрэр.

– Кэтэх хаһаайыстыба ынаҕар ылбыт харчытын хайдах отчуоттуур буолла? Улуус-улуус аайы отчуот көрүҥэ араастаһар. Сорох улуустар отчуоту олох да ирдээбэттэр эбит.

– Дьэ, бу боппуруоһу улуустар бэйэлэрэ быһаараллар. Тоҕо диэтэххэ, боломуочуйа номнуо кинилэргэ бэйэлэригэр бэриллибитэ. Бырабыыталыстыба өттүттэн субсидияны биэриигэ эрэкэмэндээссийэ эрэ оҥоһуллубута. Онно кэтэх хаһаайыстыбалар “ынах харчытын” булгуччу отчуоттуохтаахтар диэн ирдэбил ыйыллыбат. Ыанар ынаҕы төгүрүк сыл устата көрөллөрүн, баар буолуохтааҕын эрэ ирдииллэр. Ол эрээри, ити этэн аһарбытыҥ курдук, сорох улуустар дьоҥҥо “чиэктэргитин, квитанцияларгытын мунньан иһиҥ” диэн этэллэр эбит. Холобур, Чурапчыга бырайыактыыр офис тэрийэн, дьонноругар көмөлөһөн эрэллэр. Ол курдук, мобильнай сыһыарыы көмөтүнэн квитанцияларын, чиэктэрин хаартыскаҕа түһэрэн мустарар кыаҕы үөскэппиттэр. 

– Өскөтүн ынах сүөһү киһиттэн тутулуга суох төрүөтүнэн өлөн хааллаҕына (ыалдьан, адьырҕа тардан, уокка оҕустаран уо.д.а), кэтэх ыал ылбыт харчытын төнүннэрэр дуо? 

– Ыанар ынаҕы сыл устата көрөр-харайар элбэх үлэттэн, сыраттан тахсар. Ол иһин, сүөһүлээх киһи сыратын, көлөһүнүн көмүскүүр сыалтан, анал бэрээдэк оҥоһуллубута. Онно этиллэринэн, өскөтүн хаһаайын ынаҕа киниттэн тутулуга суох төрүөтүнэн суох буоллаҕына, нэһилиэк иһинээҕи хамыыһыйа аахта оҥорор уонна ол дакаастабылыгар олоҕуран, кини ынаҕар ылбыт харчытын сүтэрбэт уонна төнүннэрбэт. Онтон сылы түмүктээбэккэ идэһэ оҥостон кэбистэҕинэ, харчытын төнүннэрэригэр күһэллэр.

– Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр маннык хабааннаах мэхэньииһимнэр үлэлииллэр дуо? Эн билэргинэн, атын эрэгийиэннэргэ үүтү төһө харчыга туталларый? Холобурдуоххун сөп дуо?

– Арассыыйа үгүс эрэгийиэнигэр кэтэх хаһаайыстыбаларга биһиэхэ курдук күттүөннээх көмө оҥоһуллубат. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга, биллэн турар, федеральнай бырагыраамаларынан көмө көрүллэр. Арассыыйаҕа, уопсайынан, чааһынай инвестор бэйэтин үбүн-харчытын уган күүскэ үлэлиир. Бэйэтэ хаһаайыстыбалары тэрийэр эбэтэр дьонтон эти-үүтү тутан астыыр. Киин эрэгийиэннэргэ ырыынак сыһыаннаһыылара күүскэ сайдан тураллар. Суол-иис, инфраструктура барыта баар. Айылҕалара сымнаһыар. Онон кинилэри биһиги Сахабыт сирин усулуобуйатын кытта кыайан тэҥнээбэккин буоллаҕа.

– Саҥа усулуобуйанан, хас биирдии ынаҕар 35 тыһ. солк. үүт туттарбат ыал ылар. Субсидия ылбыт ыал үүтүн бэйэтэ аһыахтаах эбэтэр соҕотуопкаһыты кытта бэйэтэ дуогабардаһан туттарыахтаах. Онуоха үгүс соҕотуопкаһыт 10 солк. эрэ тутар кыахтааҕын биллэрэр. Ол гынан баран, Үөһээ Бүлүү улууһун Ороһу нэһилиэгэр чааһынай урбаанньыт көмөтүнэн субсидия ылбыт кэтэх ыаллар үүттэрин 30 солк. эбии тутар былааннаахтар. Бу уопут төһө кэскиллээх буолуой?

– Тыа хаһаайыстыбатын өйөбүлүн саҥа мэхэньииһим киирбитинэн, саҥалыы сыһыан, хамсааһын хайаан да үөскүөхтээх дии саныыбын. Сорох ыаллар 1 киилэ үүккэ 60 солк. кырата суох үбү-харчыны аахсаары, бааһынай хаһаайыстыбалары тэрийэн эрэллэр. Оттон үүтү тутан астааччылар эмиэ үчүгэйдик толкуйданан, саҥалыы тэринэн үлэлииллэрэ эрэйиллэр. Кинилэр чааһынайдарга астыннарар сыананы этэн, кинилэртэн тиийбэт үүттэрин-эттэрин тутуу көдьүүстээх систиэмэтин тэрийэн, барыска үлэлиир кыахтаныахтарын сөп. Онуоха 10 эрэ солк. муҥурданыахтарын суоҕун наада.

Нэһилиэктэр эмиэ үүтү астааһыҥҥа ылсан эрэллэр. Холобур, Үөһээ Бүлүүгэ Ороһу, Мэҥэ Хаҥаласка Бэдьимэ нэһилиэктэрэ саҥалыы көрүүлээхтик үлэлээн саҕалаатылар. Кэм ааһан истэҕин аайы итинник саҥа систиэмэҕэ сыыйа киирэн иһиэхпит. Ол курдук, ырыынак систиэмэтигэр олорбуппут номнуо отут сыл буолла. 

Улуустарга харчы кэллэ дуо? 

Михаил Хаппагаев, Таатта улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччы:

– “Ынах харчытын” докумуонун бүтүннүү бэлэмнээн олоробут. Билиҥҥитэ харчы кэлэ илик. Улуус үрдүнэн 621 ыал сайабылыанньа суруйбута. Уопсайа 2000-тан тахса ыанньыкка харчы кэлиэхтээх. Онон дьон бары харчытын күүтэр. Мин билэрбинэн, күн бүгүн  харчыттан аккаастаммыт ыал суох.

Маныаха биир кыһалҕалаахпыт. “Ынах харчытын” ылааччыбыт ахсаана лаппа элбэх, оттон үбүлээһиммит аччыгый. Онон Ил Түмэҥҥэ уонна тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр эбии үбүлээһин көрөллөрүгэр сайаапка түһэрбиппит. Онуоха министиэристибэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ саҥаттан көрүлүннэҕинэ, эбии харчы көрүөх курдук буолбута. Ил Түмэҥҥэ эмиэ инньэ диэбиттэрэ.

Аны туран, быйыл тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үүттэрин 50 солк. тутар буолбуттара (итиннэ 10 солк. соҕотуопкаһыт өссө эбэр). Ол гынан баран, үүппүт былаана дэлби кыччаата. Инньэ гынан, атырдьах ыйынан үүт туттарыыта тохтуур кутталлаах. Өскөтүн оннук буоллаҕына, былырыын 35 солк. туттарбыттара да, быйыл 60 солк. туттарбыттара да, син биир курдук, тэҥ тэҥэр буолан тахсар. Онон үүтү ыахпытын баҕарабыт да, былааммыт кыра.

Ион Кононов, Амма улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччы:

– Докумуону нэһилиэнньэттэн хомуйан бэлэм олоробут. Реквизиттэрин, сайабылыанньаларын бүтүннүү хомуйбуппут. Ол эрээри харчыбыт кэлэ илик. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ: “Үп министиэристибэтэ харчы ыыта илик”, – диэн мэлдьи хоруйдуур. Онон күүтэбит. Билиҥҥитэ үүт харчытын, хортуоппуй, оҕуруот аһын, сибиинньэ харчытын ыыттылар. Бурдуктаах хаһаайыстыбалар харчыларын 81 %-нын ыллылар.

Тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, улуус үрдүнэн “ынах харчытын” 657 ыал ылыахтааҕа. Ол эбэтэр 1837 ынахха харчы бэриллиэхтээҕэ. Ол эрээри, сайабылыанньаны 569 ыал 1602 ынахха суруйда. 88 ыал харчыттан аккаастанна. Тоҕо диэтэххэ, сорохтор күһүн сүөһүлэрин идэһэлиэхтэрин баҕараллар. Онон билиҥҥитэ 56 мөл. 70 тыһ. солк. суумалаах субсидия кэлэрин күүтэбит. Харчыбыт чахчы хойутаата.

Мария Шарина, Орто Халыма улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччы:

– Хоту улуустарга хас биирдии ыанньыкка эрдэ 30 тыһ. солк. көрүллэр этэ. Быйыл суумата 35 тыһ. солк. буолбутугар дьон сүрдээҕин үөрбүтэ. Билиҥҥитэ 9 мөл. 310 тыһ. солк. кэллэ. Ону 301 кэтэх хаһаайыстыбаҕа түҥэттибит. Хас биирдии ыанар ынахха 30 тыһ. солк. тигистэ. Тоҕо диэтэххэ, ынахпыт ахсааныгар араастаһыы таҕыста. Онон 35 тыһ. солк. кыайан биэрбэккэ олоробут. Билигин ити хаалбыт 5 тыһ. солк. дьарыктана сылдьабыт.

Бу күннэргэ улууспутугар Ил Түмэн дьокутааттарын үлэлиир бөлөҕө кэлэн барда. Көрсүһүүгэ субсидия кээмэйин 2 төгүл үрдэтэллэригэр этии киллэрэн боротокуоллаттыбыт. Хоту сүөһүнэн дьарыктанар олус уустугун бары өйдүүбүт. Уматыкка, сапчааска, тырааныспарга сыана сүрдээх ыарахан. Ону учуоттаан, субсидия кээмэйэ өссө үрдүүрүгэр баҕарабыт.

Харчы хамсаата

Быйыл саҥа мэхэньииһим нөҥүө тыа сиригэр 4 млрд. 115 мөл. 640 тыһ. солк. кутуллаары турар. Бу харчы бүтүннүү тыа сирин дьонун уйгута тупсарыгар ананара саарбаҕа суох. Күн бүгүн улуустарга 438 мөл. солк. кэриҥэ номнуо барбыт. Онон харчы хамсаата. Сотору кэминэн хас биирдии ыал ыанньыгын аайы күүтүүлээх харчытын тутуоҕа диэн эрэнэбит.