--Сааскы сиэссийэ түмүктэнэн эрэр.Судаарыстыбаннай Мунньах быйылгы үлэтин-хамнаһын  кылгастык сырдат эрэ.

--Сааскы сиэссийэбит бэс ыйыгар икки пленарнай мунньаҕынан түмүктэниэхтээх. Иллэрээ күн уонна бэҕэһээ, ол эбэтэр бэс ыйын 16-17 күннэригэр, XXVIII (уочарата суох) пленарнай мунньах онлайн киэбинэн буолан ааста. Тэйиччиттэн буолан, сис кэмитиэттэр бэлэмнээбит уонна ону Ил Дарханы, СӨ Бырабыыталыстыбатын кытта көрбүт сокуоннарын барылларын, боппуруостарын эрэ бэбиэскэҕэ киллэрбиттэрэ. Ол курдук, СӨ Төрүт сокуонун сүбэтин сүрүн дуоһунастарыгар хандьыдааттары, Гаврил Парахин оннугар Юрий Кондратьевы норуот дьокутаатын боломуочуйатыгар бигэргэттибит. Бэтэрээннэри, итиэннэ инбэлииттэри өйүүр, ону тэҥэ гражданнар социальнай хааччыллыыларын туһунан, о.д.а. кэккэ сокуоннарга көннөрүүлэри ылынныбыт. Уопсайынан, төһө да хааччахтааһын кэмэ буоллар, үлэ былаанынан бара турар. Былырыын сайын РФ Конституциятыгар уларытыылар киирэннэр, сыл устата СӨ Төрүт сокуонун онно сөп түбэһэр гына көннөрөн оҥорууга күүскэ үлэлээтибит.

-- Чопчу эһиги сис кэмитиэккит бэлэмнээбит ханнык сокуоннара олоххо быйыл киирдилэр?

-- Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтэ бэлэмнээбит үс сүрүн сокуона олоххо киирдэ. Ол курдук, бэтэрээммит, экэнэмиичэскэй наука хандьыдаата, тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Василий Степанович Винокуров көҕүлээн, “Сылгыны үөрдээн иитии туһунан” сокуоммут бастакы ыстатыйатыгар «конские пастбища -- земельные участки, используемые для круглогодичного выпаса лошадей, как среда их естественного обитания» диэн чопчулаан биэрдибит. Ол эбэтэр сылгы бэйэтин төрөөбүт-үөскээбит эйгэтигэр төгүрүк сыл устата мэччийэригэр сир учаастактара ананыахтаахтар.

Владимир Прокопьев салайар сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин кытта үлэлэһэн, СӨ Сиргэ-уокка кодексыгар «с правом возведения на них хозяйственных зданий и строений в установленном законодательством порядке» диэн этиини эбии киллэрдибит. Оччотугар билигин нэһилиэнньэлээх пуун тас өттүгэр ылбыт сирдэригэр дьиэ-уот, сайылык, үүтээн туттуохтарын сөп буолла.

Тиэхиньиичэскэй регламент киирэн, төрүт дьарыкпытыгар элбэх харгыстары үөскэттэ. Таможеннай сойуус ирдэбилинэн, идэһэни аны буойунаҕа эрэ “туттуохтаахпыт”. Үгүс нэһилиэккэ оннук анал пуун суох. Сопхуос саҕана баар эбит буоллаҕына, алдьанан-кээһэнэн бүтээхтээбиттэр. Оччотугар бу бөһүөлэк дьоно, убаһаларын үүрбүтүнэн, хастыы эмэ көстөөх сиргэ тиийэн өлөрүөхтээх уонна эттэрин төттөрү соһон аҕалыахтаах этилэрэ. Ити ирдэбил элбэх киһини мунчаардыбыта. Онон сокуоҥҥа уларытыыны киллэрдибит: биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр, туох баар санитарнай нуорманы тутуһан туран, тиэргэннэригэр да  сүөһүлэрин “дьаһайыахтарын” сөп. Ол эрээри атыыга таһаарбаттар, бэйэлэрэ эрэ сииллэригэр анаан. Салгыы бу сокуону өссө кэҥэтэргэ үлэлэһиэхпит, атыылыылларын көҥүллүүр курдук.

Аны туран, икки сылы быһа кэпсэтиһэн, кондитерскай оҥоһуктары астыыр потребительскай кооперация тэрилтэлэрин тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар тэрилтэлэр кэккэлэригэр сокуонунан киллэрдибит. Оччотугар аны мантан инньэ бэкээринэлэр эҥин, тыа хаһаайыстыбатын атын тэрилтэлэрин курдук, судаарыстыба өйөбүлүнэн туһанар буолуохтара.

-- Кэтэх хаһаайыстыбалары өйүүргэ туһаайыллыбыт саҥа мэхэньиисим төһө бэркэ үлэлээн эрэрий?

-- Баччааҥҥа диэри үүт 60%-нын чааһынайдар туттаран кэлбиттэрэ кистэл буолбатах. Кинилэри өйөөрү, үбүлээһин саҥа мэхэньиисимин Ил Дархаммыт киллэрбитэ. Ыанар ынахха, бу сүөһүнү көрөллөрүн иһин, төбөтүгэр судаарыстыбаттан 35 тыһ. солк. ылар буоллулар. Оттон фермерскэй хаһаайыстыбалаах дуу, биитэр кэпэрэтиип пайщига эбэтэр чилиэнэ буоллаҕына, лиитэрэтин 60 солк. туттарар. Урут 45 солк. этэ. Ыанар ынахха 35 тыһ. ылбыттар, соҕотуопкаһыты кытта дуогабардаһан, 10, 15 эбэтэр 30 солк. туттарыахтарын сөп. Оччоҕо икки куобаҕы сүүйэллэр.

Кэтэх хаһаайыстыба диэн үүтү туттарыы эрэ буолбатах. Түргэнник ситэр салаа, оҕуруоту олордуу эмиэ судаарыстыбаттан өйөнөр. Онуоха нэһилиэктэр баһылыктара тэпилииссэлэри, кууруссалары, сибиинньэлэри аҕалан атыылааһыҥҥа, сайыҥҥы уу ситимин тардыыга күүскэ үлэлэһэллэр. Саҥа мэхэньиисим бастакы түһүмэҕэ этэҥҥэ киирдэ, дьон биһирээтэ. Иккис түһүмэх сылгы, ынах этин субсидиялааһыҥҥа туһаайыллыа. Онно кэтэх ыаллартан эти тутуу балаһыанньата эмиэ баар буолуоҕа.

Уопсайынан, ылыллар саҥа бырагыраамалар, мэхэньиисимнэр, сокуоннар барыта дьон олоҕун уйгута тупсарыгар туһаайыллан оҥоһуллаллар.

--Сонуннары иһиттэххэ, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар коррупция наһаа элбэх курдук кэпсииллэр. Хонтуруоллуур тэрилтэ диэн, уопсайынан, баар дуо? Эбэтэр уопсастыбаннай төрүккэ тоҕо тэрийбэттэрий?

--Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга 27 судаарыстыбаннай бырагыраама өрөспүүбүлүкэбитигэр үлэлии турар. Ол бырагыраамалар үбүлээһиннэригэр уопсйа 10 млрд 703 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Итинтэн 5 млрд 859 мөл. солкуобайын улуустар бэйэлэрэ тыыраллар.

Билигин улуустарга тыа хаһаайыстыбатын кэккэ боломуочуйалара бэриллэн турар. Кинилэр бэйэлэрэ уопсастыбаннай хонтуруолу олохтуур бырааптаахтар, биһиги оннук эрэкэмэндээссийэни олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар оҥоробут. Мин Мэҥэ Хаҥалас дьокутааттарын улуустааҕы Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэммэр, уопсастыбаннай хонтуруолу бородуукта сыанатыгар оҥорорбут.

Коррупцияны тэниппэт гына салайааччыларга эппиэтинэс, ирдэбил күүһүрүөхтээх. Салалтаҕа үпкэ-харчыга ыраас дьон үлэлиэхтээхтэр. Уонна манна даҕатан эттэххэ, ол айылаах барыта уоран сиэһин буолбатах ээ. Биир эмэ сыыһа-халты туттуу, харчыны сыыһа тыырыы түгэнэ тахсар. Билигин баҕас хонтуруоллуур систиэмэ кытаатан турар. Ааҕар палаата, аудитордар сотору-сотору бэрэбиэркэлииллэр.

--Төрүөх аччаан, төбө ахсаана аҕыйаан иһэр курдук...

--Билиҥҥи дааннайынан, хороҕор муостаахпыт ахсаана өрөспүүбүлүкэҕэ 225 546, сыспай сиэллээхпит -- 218181. Ол иһигэр ыанар ынаҕа – 78565. Лаппа таҥнарыы түһүү суох. Төттөрүтүн ньирэй төрөөһүнэ 101 бырыһыан буолбут. Кыра үрдээһин баар.

--Уус Алдаҥҥа ыанар ынахха төлөнөр 35 тыһ. солк. харчыны толору биэрбэтилэр. 32400 солкуобайдыы түҥэттилэр. Ордугун күһүн ылар үһүбүт.

-- Уус Алдаҥҥа 101 мөл. 885 тыһ. солк. ити сыалга баран турар. Хомойуох иһин, төбө үбүн чааһынайга бытааннык тиэрдэр улуустар кэккэлэригэр эһиги оройуоҥҥут киирсэ сылдьар. Харчыны түҥэтии бэрээдэгин улуус баһылыга бигэргэппитин кэннэ, СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта сөбүлэҥ түһэрсэллэр. Ол кэнниттэн субсидияларын тута ыыталлар. Сорох улуустарга хойутааһын тахсыбыт төрүөтэ диэн, сааскы төрүөх эбиллэн, саҥаттаан реестр оҥорон тардыллыбыттар. Ол эрээри итэҕэс 32400 солк. биэрэр диэн сыыһа. 35 тыһ. солк. лоп бэйэтинэн тиксэриллиэхтээх этэ. От ыйын 1 күнүгэр испииһэк саҥардыллар. Саҥа төрөөбүттэри эбэллэр. Олору кытта ылбатахтар ылыахтаахтар.

--Сайыҥҥы үлэ хайдах баран иһэр?

-- Тэрээһиннээх, чааһынай, бааһынай хаһаайыстыбалары барыларын холбоон, 350 сайылык өрөспүүбүлүкэбитигэр баар. Онно 792 ыанньыксыт, 196 буоһатааччы-тиэхиньик, 214 ньирэй көрөөччү, 391 бостуук үлэлии сылдьаллар. Сири кытта үлэ хампаанньатын сырдатар буоллахха, билиҥҥитэ 96248 гектар бааһынаҕа бурдук култуурата ыһылынна. Ити аата былаан 53 бырыһыана. Хортуоппуйу 4351 гектарга олортулар (67%).  Өссө да ыһыы үлэтэ бүтэ илик, онон былаан туолуоҕа.

--Төбөҕө биэрэр 35 тыһ. солк. отчуоттанар дуу, суох дуу. Араастаан этэллэр. Кумааҕы эккирэтэһиэхпитин баҕарбаппыт.

--Бу мөккүөр бүтүө суох быһыылаах. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ А.П.Атласов аһаҕас эпииргэ отчуоттамматын туһунан тоһоҕолоон этэн турар. Соторутааҕыта Ил Дархан Айсен Николаев: “Дьону онон-манан булкуйумаҥ. Ити ыанар ынаҕы тутаргыт иһин компенсация, көмө харчы, онон отчуоттаммат”, -- диэн быһаарбыта. Ол аата ыанар ынах бэйэтэ отчуот. Баар буоллаҕына – бэрт, туох да кумааҕыны толорбоккут, туоһулаабаккыт. Оттон харчы ылан баран, ынаххытын өлөрөн сиэбит буоллаххытына, дьэ, онно эппиэттиигит.

-- Эн Мэҥэ Хаҥалас биир мандааттаах уокуругуттан Ил Түмэҥҥэ дьокутааккын. Быыбардааччыларыҥ тугу туруорсалларый?

--Юрий Баишевтыын иккиэн Мэҥэ Хаҥаластан дьокутааппыт. Билэргит курдук, быыбардыыр уокуруктары улууһунан чопчу быспаттар. Онон Мэҥэ Хаҥалас уокуругар 24 нэһилиэк хабыллар. 7 нэһилиэкпит Бороҕоннооҕу уокурукка, 2 нэһилиэк Чурапчытааҕыгы киирсэ сылдьаллар. Ол эрээри биһиги кинилэри араарбаппыт, 31 нэһилиэнньэлээх пууннарбытын барыларын тэҥҥэ тутабыт, барыларын интэриэстэрин көмүскүүбүт.

Мэҥэ Хаҥаласка сайдыы балысханнык барар. Улуус баһылыга Н.П.Старостинныын “эн-мин” дэһэн, дойдубут туһугар биир санаанан үлэлиибит. Николай Прокопьевич үчүгэй салайааччы, туруорсуулаах, элбэх былааннаах. Ол былаана баараҕай бырайыактары кытта ситимнээх. Холобура, Өлүөнэ муостата Хаптаҕайга диэри тутуллар, онон туоруур буолаллар. Бэлэмнэнии үлэтэ номнуо саҕаланна. Тимир суоллаахпыт. Күннэтэ поезтар таһаҕас, дьону таһаллар. Аллараа Бэстээххэ порт тутуллан эрэр. Гаастааһын тэнийэр, аспаал суол оҥоһуллар. Хаарбах дьиэни көһөрүү бырагырааматынан элбэх кыбартыыралаах уопсай дьиэлэр дьэндэйэллэр. Ити барыта анал бырайыактарынан оҥоһуллар үлэлэр. Биһиги онно көмө-ньыма буолабыт.

--Андрей Михайлович, тыа сирин сайдыытын түстүүр, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир дьон интэриэстэрин көмүскүүр сокуоннары бэлэмниир кэмитиэтиҥ өссө да норуокка, дьоҥҥо туһалаах сокуоннары ылына, олоххо киллэрэ турдун!

Анисия Иевлева бэлэмнээтэ .