Ханнык сокуоннар?

«Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын бырааптарын статуһун туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларытыыны киллэрэр сокуон барылын муус устар 7 күнүгэр ылыммыттар. Ол курдук, сокуон «РФ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын бырааптарын мэктиэтин туһунан» Федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрии буолар. Сокуонунан Арассыыйаҕа олорор, удьуордарын сирдэригэр үгэс хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар туһунан өйдөбүл бигэргэммит. Маннык норуоттарга 50 тыһыынча киһини киллэрбиттэр.

Иккис ылыллыбыт сокуонунан «Үрдүк уонна орто үөрэх кыһаларыгар тус сыаллаах үөрэхтээһин туһунан» СӨ сокуонугар уларытыыны киллэрэр сокуон барыла буолар. Сокуон барылын норуот дьокутааттара Елена Голомарева, Александр Жирков, Феодосия Габышева, Виктор Губарев, Иван Андреев, Павел Пинигин, Петр Юмшанов, Матвей Евсеев, Мичил Николаев, Олег Пустовой, Иннокентий Романов уонна Любовь Явловская көҕүлээн киллэрбиттэр.

Ил Түмэн аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ сокуон барылын бэлэмнээһин сүрүн үлэтин оҥорбут. Сокуон барылын кытта билиһиннэрэбит.

Сокуон барыла 2011 сылга тахсыбыт «Үрдүк уонна орто үөрэх кыһаларыгар тус сыаллаах үөрэхтээһин туһунан» СӨ сокуонун федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэр сыалтан оҥоһуллубут. «Тус үөрэхтээһини сайыннарар сыалынан федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан» диэн 2018 сыл атырдьах ыйын 3 күнүгэр тахсыбыт федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, РФ Аартыкатын түөлбэтигэр исписэлиистэри тардары мэктиэлиир РФ Бырабыыталыстыбата 2021 сыл муус устар 15 күнүгэр тахсыбыт дьаһалын олоххо киллэрии буолар.

Бастакы ааҕыыга ылыллыбыт сокуон барыллара

Сааскы сиэссийэҕэ кэмитиэт бэлэмнээн киллэрбит «Дьиэ табатын иитии туһунан» сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыммыттар. Билиҥҥи туругунан таба төбөтүн ахсаана 152 068 тиийбит. Сокуон барылын соругунан хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сүрүн дьарыктарын – табаны иитиини -- харыстааһын уонна сайыннарааһын буолар. Билигин аан дойду үрдүнэн сир дойду экологията уларыйар кэмигэр төһө кыалларынан табалар мэччийэр сирдэрэ харыстаныахтаахтар.

Сокуон барыла федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн оҥоһуллубут. Билигин үлэлиир «Дьиэ табатын иитии туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуона 1997 сыллаахха ылыллыбыт. Оттон саҥа сокуон барыла Хотугу сиргэ таба иитиитинэн дохуоттанан олорор аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс олохторун, дьарыктарын харыстыыр мэхэньиисимин саҥардыы буолар. Маны таһынан бу сокуон барыла нэһилиэнньэни дьиэ табатын бородууксуйатынан хааччыйыыны мэктиэлиир. Ол курдук, билиҥҥи туругунан өрөспүүбүлүкэҕэ 106 табаны иитэр хаһаайыстыба баар, кинилэр 37 мөл. гектар сиргэ хаһаайыстыбаларын салайаллар. Табаны иитэр биригээдэҕэ 1 295 киһи үлэлиир, олор истэригэр 1050 табаһыттар уонна 244 чуум үлэһиттэрэ бааллар.

Сокуон барыла 22 ыстатыйаттан турар. Бу ыстатыйаларга хоту сиригэр дьиэ табатын иитиини сокуонунан салайыы, судаарыстыба өйөбүлүн миэрэлэрин, бэтэринээрдэр үлэлэрин, табалары адьырҕа кыылтан көмүскээһин, табаны иитэр хаһаайыстыбалар эбээһинэстэрин, каадырдарынан хааччыйыы уонна табалар мэччийэр сирдэрин харыстааһын туһунан суруллубут.

Сааскы сиэссийэҕэ бастакы ааҕыыга ылыллыбыт иккис сокуон барылынан «СӨ хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоохторун фольклорун туһунан» буолар.

Уураахтар

Ил Түмэн хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ бэлэмнээбит үс уурааҕын Ил Түмэҥҥэ ылыммыттар.

Ол курдук, Ил Түмэн XXVI уочараттаах пленарнай мунньаҕар хотугу аҕыйах ахсаннаах төрүт омуктар бырааптарын боломуочуйалааҕын дуоһунаһыгар Константин Васильевич Роббегы бигэргэппиттэр.

Бэс ыйын 30 күнүгэр кэмитиэт бэлэмнээбит «Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар оҕолоругар олохтоммут абыычайынан аҕа аатын уонна араспаанньатын иҥэрэр туһунан» сокуон барылын уурааҕа тахсыбыт. Сокуон барылынан хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар (эбээн, эбэҥки, дьүкээгир, чукча, долган) удьуор уустарын аатынан оҕолоругар араспаанньа уонна аҕа аатын иҥэриэхтэрин сөп. Холобур, эбэҥкилэр уолга «омолгин»,

кыыска «сунадин», эбээннэр уолга «омолгин», кыыска «хунадин», дьүкээгирдэр уолга «адуоги», кыыска «машльуоги», чукчалар уолга «нэнкаеты», оттон кыыска «наакагты», долганнар уолга «уола», кыыска «кыыһа» диэн удьуор уустарын ааттарын аҕа ааттарыгар эбэн биэриэхтэрин сөп.

Үһүс ылыныллыбыт уураах «Уһук Хоту уонна онно тэҥнэммит сирдэргэ олорор уонна үлэлиир дьоҥҥо судаарыстыба мэктиэлэрин уонна толуйууларын туһунан» РФ сокуонун 11-с ыстатыйатыгар уларытыы киллэрэр сокуон барылын туһунан буолбут. Ол эбэтэр бу сокуон мэктиэлээһиннэр уонна толуйуулар өттүлэрин чөлүгэр түһэрии туһунан. Чуолаан үлэһиттэр хамнастарыгар хотугу эбии төлөбүр бырыһыанын чуолкайдааһын туһунан этиллэр.

Тэрээһиннэр, мунньахтар, дьаһаллар …

Ил Түмэн хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева Ямал-Ненец автономнай уокуругун киинигэр Салехардка Сибиир, Уһук Илиҥҥи уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар II форумнарыгар кыттан, «Хаһаайыстыбаннай төрүт салааны сайыннарыы уонна араҥаччылааһын» диэн секцияҕа үлэлээбит. Ханты-Мансийскай автономнай уокурук-Югра тэрийбит РФ аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын бырааптарыгар аналлаах эспиэрдэр видео-кэмпириэнсийэ мунньахтарыгар кыттыыны ылбыт.

Бу этиллибит кэмҥэ сис кэмитиэтэ икки “бырабыыталыстыбаннай чааһы” ыыппыт.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатын түөлбэтигэр олорор дьон олоҕун таһыма: кыһалҕалар уонна тупсарарга үлэлэр» диэн “бырабыыталыстыба чааһыгар” иһитиннэрбиттэринэн, 2020 сыл түмүгүнэн Саха сирин Аартыкатын түөлбэтигэр 67 652 киһи олорор, ол өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 7%-нын эрэ ылар. “Бырабыыталыстыба чааһыгар” кыһалҕалаах боппуруостар, ол иһигэр хотугу улуустарга таһаҕас таһыытын, Хотугу муоранан суолу-сырыыны сайыннарыы, көтөр аалынан айаны субсидиялааһын, Аартыка түөлбэтин сайыннарыыга судаарыстыбаннай бырагыраама туһунан дьүүллэспиттэр.

Ыам ыйын 18 күнүгэр буолбут «Саха өрөспүүбүлүкэтигэр бырамыысыланнай хампаанньалар муниципальнай тэриллиилэри кытта социальнай сыһыаннарын үтүө холобурдара» диэн “бырабыыталыстыба чааһыгар” сыһыаннаһыы сүрүн хайысхатынан тэрилтэлэр социальнай бырайыактарга кыттыыларын, социальнай эбийиэктэри туталларын, бэбэчиитэл буолалларын, аһымал аахсыйаҕа кытталлары ааттаабыттар. Маны таһынан бырамыысыланнай хампаанньалар үлэлиэх иннинэ муниципальнай тэриллиилэри кытта сөбүлэһии түһэрсиэхтээхтэр.

Маны таһынан сааскы сиэссийэ кэмигэр Ил Түмэн хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ 2 «төгүрүк остуол», кэмитиэт 12 мунньаҕын, кэмитиэт иһинэн үлэлиир эспиэр бөлөх 6 мунньаҕын, 15 оробуочай мунньаҕы тэрийэн ыыппыт.

Нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүлэри, Өлөөҥҥө үгэс быһыытынан хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэрин сайыннарыы боппуруоһунан научнай-практическай кэмпириэнсийэни ыыппыт, дьокутаат Елена Голомарева удьуор уус община бэрэстэбиитэллэрин кытары көрсүбүт, үрдүк таһымнаах тэрээһиннэргэ кыттыбыт.