Тупсарар ырычаахтар

Биллэрин курдук, дохуот киирэр биир сүрүн утаҕа – нолуок. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин нолуогун бэлиитикэтин туһунан» сокуон 9-с уонна 9.1-с ыстатыйаларыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барыла өрөспүүбүлүкэ Конституциятыгар кэккэ уларытыы киллэриллэринэн оҥоһуллубут.

Саҥа сокуон барылынан нолуок ороскуотун көдьүүһүн сыанабылын, итиэннэ испииһэгин оҥоруу бэрээдэктэрэ, нолуок ороскуоттарын нуормаламмыт, тус сыаллаах уонна фискальнай характеристикаларын туһунан иһитиннэриилэри оҥоруу бэрээдэгэ, итиэннэ чэпчэтиилэринэн туһанар нолуогу төлүүр тэрилтэлэргэ информацияны биэрии бэрээдэктэрэ уонна болдьохторо өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан бигэргэтиллэр буолбут.

«Бүддьүөт тутулун уонна бүддьүөт таҥыллыытын туһунан» уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр парламентскай хонтуруол туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барыла федеральнай Бүддьүөт кодексын 179-с ыстатыйатын чэрчитинэн оҥоһуллубут. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин стратегиятын былааннааһын туһунан» сокуон 11-с ыстатыйатын 4-с чааһыгар уонна Ил Дархан 2017 сыл атырдьах ыйын 14 к. таһаарбыт 2076 №-дээх ыйааҕар Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бырагыраамаларын барылларын көрөр уонна этиилэрин киллэрэр бырааптааҕын туһунан этиллэр эрээри, онуоха нуормата ыйыллыбатах. Саҥа сокуон барыла ити итэҕэһи туораппыт.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр дьон олорор сирдэрин (поселениелар) бүддьүөттэрин тэҥнээһиҥҥэ кэккэ судаарыстыбаннай боломуочуйалары олохтоох салайыныы уорганнарыгар биэрэр туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан сокуон бырайыагар дакылааты үп миниистирэ Валерий Жондоров оҥордо.

Сокуон бырайыага судаарыстыба бүддьүөтүттэн муниципалитеттар боломуочуйаларын толорууларыгар көрүллэр субвенцияны ааҕыыга 2007 сылтан үлэлиир методиканы тупсарар сыаллаах. Ааспыт өттүгэр куорат уонна тыа сирин поселениеларын, муниципальнай оройуоннар түмүллүбүт бүддьүөттэрин ороскуота хомунаалынай өҥө төлөбүрүгэр уонна «атын» дэнэр ороскуоттарга холбуу көрүллэр эбит буоллаҕына, билигин тус-туһунан тыырыллар буолуоҕа. Онуоха кэмчилээбит үптэрин муниципалитеттар бэйэлэрин боломуочуйаларынан туттуохтара.

Бу үс сокуон барыллара тустаах кэмитиэттэргэ көрүллүбүт буоланнар, ыйытыыта уонна эбии этиитэ суох бастакы ааҕыынан бигэргэннилэр. 

Эбиллии – 18 миллиард 

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2021 сылга уонна былааннаах 2022, 2023 сс. судаарыстыбаннай бүддьүөтүн туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барыла улахан интэриэһи тарта. 

Ил Түмэн бүддьүөт, үп, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр,  бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар кэмитиэтэ бу боппуруоска парламентскай истиини алтынньы 14 күнүгэр тэрийбитэ. Онно кэлиҥҥи икки сылга коронавируһунан сибээстээн төһө да үп-харчы кириисиһэ бүрүүкээтэр, өрөспүүбүлүкэ салалтатын сөптөөх дьаһалын түмүгэр, бүддьүөт туруга халбаҥнаабатаҕа, пандемия иннинээҕи кэмҥэ тэҥнээтэххэ, баалабайынан оҥорон таһаарыы, бырамыысылыннас уонна биирдиилээн атыы көрдөрүүлэрэ тупсарыллыбыта этиллибитэ. Санаа атастаһыытыгар дьокутааттар бүддьүөт  сорох ыстатыйаларынан үбүлээһин ситэтэ суоҕун ыйбыттара, кэлэр өттүгэр ону ситэрэргэ уонна хамнаһы үрдэтиигэ болҕомтону уурарга эппиттэрэ. Ол түмүгэр 31 этии киирбититтэн 23-һэ ылыллан, тустаах көннөрүүлэр оҥоһуллубуттар. 

Сүрүн дакылааты оҥорбут үп миниистирэ Валерий Жондоровка дьокутааттар ыйытыылара үгүс буолла. Хос дакылааты оҥорбут бүддьүөт, үп, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев быйылгы сыллаах дохуот 20 млрд солкуобайынан үрдэтиллибитэ, итинтэн тус дохуот 18 млрд. солк. буолбута урукку өттүгэр хаһан да ситиһиллибэтэҕин, бу Ил Дархан Айсен Николаев уонна Бырабыыталыстыба таһаарыылаах үлэлэрин түмүгэ буоларын бэлиэтээтэ. Кэлэр сылларга төһө дохуот, ороскуот барылланарын быһаарда.

Санаа атастаһыыта

–  Аартыка боппуруоһа болҕомтоҕо ылыллыбыта, билиҥҥитэ үбүлээһинэ суох да буоллар, тустаах бырагыраамалар баар буолбуттара олус үчүгэй, – диэтэ дьокутаат Елена Голомарева.

– Хотугу салааны сайыннарыыга туһуламмыт бырайыактар, хомойуох иһин, 2021 сыл саҕаланыытыгар үбүлэммэтэхтэрэ. Сыл ортотугар федерацияттан 30 мөл. солк. кэлбитэ, онно 20 мөл. солк. субсидия эбиллибитэ, онно эбии 11 мөл солк. «Эдэр табаһыт» бырагыраамаҕа анаммыта, итинэн холбоон 61 мөл. солк. эрэ көрүллэн, 79 мөл. солк. ситэ үбүлэммэтэҕэ. Аартыканы туруктаахтык сайыннарыы бырагырааматынан көрүллүбүт харчыны, тоҕо эрэ, хоту таһаҕаһы тиэйиигэ ыыппыттара. Дьиҥинэн, хотугу собуос курдук тыын суолталаах салаа үбүлээһинэ туспа быһаарыллыахтаах. Айсен Николаев кэлэр 2022 сыл бүддьүөтүгэр хотугу салааны толору үбүлүүргэ сорудахтаабытын иһин махтанабын. 1990-с сыллардаахха сопхуостар ыһылланнар, үлэтэ суох туран хаалбыт дьон күн бүгүн биэнсийэҕэ тахсар кыахтара суох, дьэ, ону эмиэ учуоттуохха наада.    

Дьокутаат Сергей Никонов: “2019 сыллаахха Айсен Николаев Ленскэй улууһугар оробуочай сырыытыгар Битиим бөһүөлэгэ төрүттэммитэ 400 сылын көрсө, социальнай эбийиэктэри саҥардарга былаан ылыллыбыта, анал  хамыыһыйа тэриллибитэ даҕаны, үбүлээһинэ быһаарылла илигинэн хамсааһын суох”, -- диэтэ. 

Дьокутаат Виктор Федоров «Якутия» аахсыйаламмыт хампаанньа сыллата 1,5 млрд солк. ночооттоохтук үлэлиирин бэлиэтээн туран, бу тэрилтэҕэ аудитор бэрэбиэркэтин ыытарга этии киллэрдэ. Онуоха дьокутааттар санаалара хайдыста. Сорохтор итинник бэрэбиэркэ түмүгэ хампаанньаны моҥкуруукка да ыытыан сөбүн, оттон ол төрүт сатамматын бэлиэтээтилэр. Түмүккэ бэрэбиэркэни тустаах кэмитиэт иһинэн тэрийэргэ быһаардылар. 

Дьокутаат Роза Солнышкина саҥа ФАП-тары, доруобуйа харыстабылын атын да эбийиэктэрин кытары эмчиттэр олорор дьиэлэрин тутар наадатын ыйда. Саха сирин соҕуруу өттүгэр киинтэн ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пуун элбэҕин санатан туран, Алдаҥҥа кииннээн санитарнай авиация туочукатын тэрийэргэ, оҥоһуллар өҥө барыта электроннай ситимҥэ киирбитинэн, кытыы нэһилиэктэргэ Интэриниэт кыамтатын күүһүрдэргэ эттэ.

Биир сүбэнэн ылыстахпытына

 – Бары биир дьыаланан дьарыктанабыт, биир сыаллаах-соруктаах үлэлии-хамсыы сылдьабыт, – диэтэ Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко. – Онон ытыктабыллаах дьокутааттар, эһиги этиилэргит, сүбэлэргит иһин махтанабын. Аартыканы сайыннарыыга үгүс дьаһал ыытыллар. Судаарыстыбаннай саппаас федеральнай ааҕыныстыбатын (Росрезерв) кытары бииргэ үлэлээһин түмүгэр, хотугу улуустарга бастакы уочараттаах аһы-үөлү, туттар табаары, итиэннэ дойду соҕурууҥҥу эрэгийиэннэрин уонна Узбекистаны кытары дуогабардаһан, сибиэһэй оҕуруот аһын, фруктаны удамыр сыананан быһа тиэрдэр ситиһилиннэ. Кэлэр да сылларга бу схеманан салгыы үлэлиэхпит. Аны билигин оттук-уматык бэйэҕэ турар сыанатын намтатар дьаһаллары толкуйдуубут. Тулаайах оҕолору олорор дьиэнэн хааччыйарга сэртипикээттэри киллэрэн эрэбит. «Якутия» авиа-хампаанньа, чахчы, ыарахан кэми ааста. Ол эрээри көтүүтүнэн дойдуга үһүс миэстэҕэ сылдьар. Тыа хаһаайыстыбатыгар сүөһү аһылыгын базатын хаҥатыыга комбикорм собуота тутуллуоҕа. Ити курдук быһаарыыны эрэйэр боппуруос элбэх, ону быһаарарга бары биир сүбэнэн ылыстахпытына кыайыахпыт.

Дьокуттааттар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2021 сылга уонна былааннаах 2022, 2023 сылларга судаарыстыбаннай бүддьүөтүн туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барылын бастакы уонна бүтэһиктээх ааҕынан ылынарга быһаардылар.

Хаһыат бэчээккэ барар күнүгэр УСН, дьиэ-уот сэртипикээтэ, сири тупсаран оҥоруу, о.д.а. боппуруостар көрүллүөхтээхтэр. Ону кэлэр нүөмэргэ ааҕаарыҥ.

Раиса СИБИРЯКОВА