Туризмы тэнитээри

 Айсен Гоголев, урбаанньыт, Хаҥалас:

  --“Уһук Илин гектар” бырагырааманан Сиинэ үрэх кытылыгар учаастак ылбытым. Онно икки кемпинг туппутум уонна 2018 сылтан "Сиинэ" диэн турбазабын үлэлэтэн саҕалаабытым. Биисинэһим син сайдан испитэ, ону былырыын бу пандемиянан туох баар сынньатар-аралдьытар тэрилтэлэр үлэлэрин тохтотон кэбиһэннэр, оттон быйыл, аны, Өлүөнэ очуос таас хайаларыгар баһаардар тураннар, дьону аҕаларбытын буойаннар, элбэх харгыстары көрүстүбүт. Ол гынан баран, үтүө күннэр хаһан эмэ үүнүөхтэригэр эрэнэбин. Былааным киэҥ. Турбазабын сылы быһа үлэлэтээри, кыстыыр дьиэ туттум. Ол эрээри араас сурахтары истэн дьиксинэ саныыбын. Холобура, "Сиинэ остуолбалара" национальнай паарканы федералларга биэрээри гыналлар үһү" диэн. Оччоҕо биһиги, чааһынайдар, хайдах буолабыт? Уопсайынан, туризм сайдыытыгар федеральнай, муниципальнай уонна чааһынай бас билиилэр сыһыаннаһыыларын туһунан сүбэ-соргу ылаары гынабын.

         --Билигин "Сиинэ остуолбалара" уонна "Өлүөнэ туруук таас хайалара" национальнай пааркалары "Холбуубут дуу, суох дуу?" диэн боппуруос турар, чопчу быһаарылла илик. Аны туран, ураты харыстанар сирдэр (ООПТ) 6 зонаҕа арахсаллар. Сиинэ  очуостара итинтэн ханныгар түбэһэрин бастаан билиэхпитин наада. Холобура, "заповедная зона, которая предназначена для сохранения природной среды в естественном состоянии и в границах которой запрещается осуществление любой экономической деятельности" диэн буоллаҕына, туох да үлэ барыа суохтаах, тыытыллыбатах айылҕатынан туруохтаах. ООПТ сорох бэлиэтэммит түөлбэлэригэр бултуур, туризмы тэнитэр, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарар, мас кэрдэр көҥүллэнэр. Онон бастаан эрэсиимэ ханныгын быһаар. Эбэтэр биһиги сураһан, эппиэт биэриэхпит. Өскөтүн ити үөһэ этиллибит зонаҕа киирсибэт буоллаҕына, СӨ Биологическай ресурсаларга дириэксийэтин кытта дуогабар түһэрсэҥҥин, туризмынан дьарыктаныаххын сөп.

Бэтэрээннэр аҕыйаан иһэллэр...

  Анна Алексеева, "Кыайыы 70 сыла-2" СОНТ бэрэссэдээтэлэ, Дьокуускай:

-- 2018 сыллаахха сэрии, тыыл бэтэрээннэригэр анаан Тулагыга 475442  кв.м. иэннээх сири анаабыттара. Барыта 280 учаастагы. Онно дьиэ туттан киириэхтэрин, инфраструктурата суох. Тоҕо диэтэххэ, биһиги СОНТ (садоводческое, огородческое некоммерческое товарищество) диэнинэн регистрацияламмыппыт. Ол саҕана биир кадастровай нүөмэринэн уот киллэртэрэр табыгастаах курдуга. Онтон сокуон уларыйан хаалан, билигин ИЖС буолар барыстаах буолла. СОНТ диэнинэн гынарга, 36 мөл. солк. көрдүүллэр. Оттон ИЖС-тарга остуолбаттан дьиэҕэ диэри төлөбүрэ 5 мөһөөх солк.. Уопсайынан, бу бэриллибит территорияны докумуоннаһарга үтүмэн харгыстары көрүстүбүт. Бастаан "историческай суолталаах сир" диэн, ити-бу инстанцияларынан сүүрдүбүттэрэ. Иккис сылбытыгар "аадырыһа сыыһа" диэн тардыбыттара. Аны, 280 учаастагы барытын тэҥинэн Росреестрга киллэрэр табыллыбат эбит. Онон уһаан-тэнийэн, үһүс сылбытын ИЖС-ка көһөөрү туруорсабыт. Бары өйдүүр, ылынар курдуктар да, дьыала хамсаабат. Билигин докумуоммут Куораты тутуу уонна тырааныспар инфраструктуратын департаменыгар сытар. Онон бу боппуруос түргэнник быһаарылла охсоругар күүс-көмө, өйөбүл буоларгар көрдөһөбүт. Бэтэрээннэрбит онто да суох күн-түүн өлөн-сүтэн аҕыйаан иһэллэр...

  -- Туох баар докумуоннаргын барытын куоппуйалаан хааллар. Биһиги "Биир ньыгыл Арассыыйа" баартыйа уопсастыбаннай приемнайын аатыттан Дьокуускай куорат баһылыга Евгений Григорьевка сурук суруйуохпут. Хоруйдаатаҕына биллэриэхпит.

Уочарат сыҕарыйар дуо?

 Акулина Павлова, элбэх оҕолоох ийэ, Дьокуускай:

  - Мин оҕолорбун үөрэттэрээри, Тааттаттан көһөн кэлбитим. 2012 сыллаахха. Онтон ыла кыбартыыра уларсан олоробут. Элбэх оҕолоохпунан босхо сир учаастагар уочаракка турбутум да, ким да тугу да биллэрбэт, кэтэһэртэн сылайдым.     

    -- Билигин босхо учаастакка өрөспүбүүлүкэбитигэр 24 тыһыынча киһи уочаракка турар. Онтон 2 тыһыынчатын эрэ быһаардыбыт. Эн билигин МФЦ-га тахсан, "запрос" оҥортор. Сайабылыанньаҥ регистрацияламмыт буолуохтаах. Көрдөөн булуохтара. Онтон мэрияҕа баран чопчулаһыаххын наада.

Дьадайыыны утары охсуһар сорук

 Вера Устинова, РФ садоводтарын сойууһун Саха сиринээҕи салаатын бэрэссэдээтэлэ:

 --Сопхуостар эстибиттэрин кэннэ, сир бөҕөтө туһата суох мээнэ турар. Олору садоводтарга биэрэн, хаптаҕас, моонньоҕон, о.д.а. отонноох үүнээйилэри олордон, атыыга таһаарыа этилэрэ буоллаҕа дии. Араас бырагыраамаларга кыттаары гыннахпытына, "финансово-экономическое обоснование" (ФЭО) диэммит суоҕа туорайдаһар. Билигин үрдүкү салалта, былаас нэһилиэнньэ дьадайыытын утары охсуһар соругу туруорар. Маныаха дьон сир аһын да олордон, онон эргинэн, дохуот аахсыахтарын сөп буоллаҕа дии. Судаарыстыба да онтон нолуок ылыа этэ. Татарстааҥҥа садоводтары өйөөн, 500 мөлүйүөн солк. биэрэллэр. Ол иһин биһиги сайдыахпытын адаҕалыыр ФЭО ыларбытыгар көмөлөһүҥ эрэ.

   --Эһиги биһиэхэ бу иннинэ эмиэ сурук киллэрэ сылдьыбыккыт. СӨ Бырабыыталыстыбатыгар, СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр, о.д.а сыһыаннаах тэрилтэлэргэ тахса сылдьыбыппыт. Онуоха хоруйдара биир: "Это не приоритетное направление". Улахан суолталаах хайысха буолбатах диэн, үп-экэниэмикэ өттүнэн төрүөтүн бигэргэппэттэр. Ол да буоллар, санаабытын түһэрбэппит, экэниэмикэ, итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын миниистирдэригэр сурук суруйуохпут.

Геологическай туризм сайдыа дуо?

Иван Александров, Дьокуускай:

--Мин Нерюнгри уонна Алдан оройуоннарын икки ардыгар көмүс сууйарга лицензиялаахпын. Онно "Прогресс" диэн тэрилтэ быраҕыллыбыт базата баар эбит. 30 м уһуннаах уопсай дьиэ. Барыта 3 тутуу турар. Олору сөргүтэн, геологическай туризмы сайыннараары гынабын. Дьон сынньана таарыйа, өҥнөөх металлары, күндү таастары көрдүө этэ. Онуоха сокуон өттүнэн төһө табыллара буоллар, ити идиэйэ олоххо киирэрэ?

         -- Официальнай сурукта киллэр. Ону Роснедраҕа эҥин ыытан, юридическай өттүнэн быраабын ыйыталаһыахпыт. Аны туран, Госдумаҕа «О старательской деятельности и о внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации» диэн сокуон бырайыагын көрө сылдьаллар. Онно этиллэринэн, Аартыка уонна Уһук Илин сирдэригэр, өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн кэлэн, көҥүл ылан,  легально сууйуохтарын сөп. Оччоҕо Орто Азияттан, Кавказтан киһи бөҕөтө тоҕо анньан кэлиэн сөп. Онон мин ити сокуону тус бэйэм төрүт утарабын.  

***

         Владаимир Михайлович араас өрүттээх боппуруостарга тута сөптөөх хоруйдары булан биэрэрин, өйдөнүмтүө гына судургутук быһаарарын, ыйан-кэрдэн сүбэлииирин, тугунан көмөлөһүөн сөбүн чопчу этэрин истэ олорон: "Чахчы да, норуот кыһалҕатын барытын билэр дьокутаат эбит", -- диэн бэлиэтии көрдүм. Кини бэйэтэ эппитин курдук, харгыстар хаһан баҕарар баар буолуохтара, онтон иҥнэн турбакка, иннибит хоту баран иһиэххэйиҥ!