«Ем. Ярославскай аатынан өрөспүү­бүлүкэтээҕи кыраайы үөрэтэр түмэл дьиэтэ” регион суолталаах култуура нэһилиэстибэтин эбийиэгин чөлүгэр түһэрии туһунан” диэн бырабыыталыстыба чааһын Ил Түмэн наукаҕа, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну тарҕатар ситимнэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева салайан ыытта. Түмэл дьиэтин туругун туһунан иһитиннэриилэри СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Владислав Левочкин, Ем.Ярославскай аатынан норуот култууратын уонна историятын холбоһуктаах судаарыстыбаннай түмэлин дириэктэрин э.т. Николай Бугаев оҥордулар. Кинилэр иһитиннэриилэриттэн балаһыанньа уустуга көстөн тахсар. Түмэл дьиэтин уопсай иэнэ 873 кв. м тэҥ, истиэнэтэ кирпииччэ, кэтитэ 1 миэтэрэ, акылаата “ленточнай”. 1924 сылтан, дьиэ тутуллуоҕуттан акылаатын уонна дьиэ сүрүн эркиннэрин бөҕөргөтүүгэ үлэ ыытыллыбатах. Дьиэ самнар сүрүн биричиинэтинэн ирбэт тоҥ сыыйа-баайа ирэрэ ааҕыллар. Ол курдук дьиэ аннынааҕы сир сылга иккитэ хамсыыра бэлиэтэнэр.

Миниистири солбуйааччы Владислав Левочкин дьиэни тутан турар сүрүн эркиннэрин 1968 сыллаахха иккис мэндиэмэн муостатын тутар баҕана сууллубутугар өрөмүөннээбиттэрин санатта. 1980-с сылларга электрическай уот ситимин саҥардыбыттар, ол эрээри боробуота алюминий буолан, билиҥҥи ирдэбилгэ эппиэттээбэт уонна эргэрбит даҕаны. Боробуота эргэрэн электричество хатыйыстаҕына, түмэл баай фондатын баһаарга сүтэрэр кутталлаахпыт диэн дириэктэр э.т. Николай Бугаев бэлиэтээтэ.  Электрическай уот ситимэ истиэнэ иһинэн тардыллыбыт буолан, уларытар буоллахха, истиэнэ барыта көтүрүллэрэ чуолкай.

2005 сыллаахха түмэл дьиэтин ис-тас көстүүтүн тупсарбыттар – дьиэ эркинин ис өттүн гипсокартонунан бүрүйбүттэр, үрүтүн анал матырыйаалынан саппыттар, тас өттүн кирпииччэ ойуулаах пластик билиитэнэн бүрүйбүттэр. Бу пластик иһинэн кирпииччэ сиигирэн, дьиэ өссө ордук эмсэҕэлээбит.

Дьокуускайдаҕы бырайыактыыр, научнай-чинчийэр тутуу института дьиэ акылаатын уонна дьиэ сүнньүн тутар эркиннэрин бэрэбиэркэлээбит уонна Ем. Ярославскай аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи кыраайы үөрэтэр түмэл дьиэтэ саахалланар туруктаах диэн түмүк таһаарбыт. Түмэл үлэтин тохтоторго эппит.

СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэ сир аннынааҕы ууну ыытыыга бырайыак уонна смета докумуонун оҥотторбут. Билиҥҥитэ дьиэни реставрациялааһыҥҥа уонна өрөмүөннээһиҥҥэ бырайыагы оҥорууга сөбүлэһии барар.

Ем. Ярославскай аатынан өрөспүүбү­лүкэтээҕи кыраайы үөрэтэр түмэл дьиэтэ букатыннаахтык урусхаламматын инниттэн бу курдук үлэлэр ирдэнэллэрин ыйдылар: дьиэ акылаатын, эркиннэрин, ититэр уонна электрическай ситимнэрин саҥардарга бырайыак уонна смета докумуона оҥоһуллуохтаах, сыаната 10 мөл. солк. буолар. Бу үлэни “Уран” дизайн-устуудьуйа ХЭУо  оҥорорго бэлэмин биллэрбит.

Түмэл дьиэтин балаһыанньатын туһунан иһитиннэрии кэнниттэн норуот дьокутааттара ыйытыылары биэрдилэр. Ил Түмэн тутууга, энергетикаҕа уонна олох-дьаһах хаһаайыстыбатыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Яков Ефимов үс сыллаах бүддьүөтү ылынарбытыгар дьиэ өрөмүөнүн бырайыактыыр үлэтин  боппуруос быһыытынан туруорбатахтарын, ол эрэн бу үлэ 2021 сылга саҕаланыахтааҕын ыйалларын бэлиэтээтэ. “Биллэрин курдук, 2020 сыллааҕы эрэ бүддьүөтү ылыммаппыт, инники сыллары эмиэ хабабыт”, — диэтэ. Маныаха Владислав Левочкин боппуруос сытыытык турбута ырааппытын, ол эрээри бүддьүөтү көрүүгэ тоҕо боппуруос быһыытынан киирбэтэҕин быһаарбата. 

Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билиигэ уонна приватизацияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев, мин туораттан истэн олорор киһи көрүүбэр, эмиэ сөптөөх бэлиэтээһини оҥордо: “Ем. Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл дьиэтэ, биллэн турар, култуурабыт нэһилиэстибэтинэн буолар. Ол иһин хайа кыалларынан дьиэни өрөмүөннээн, чөлүгэр түһэрэ сатыахтаахпыт. Маныаха мин биири өйдөөбөтүм. Түмэл территориятын аннынааҕы уу барбакка, дьиэ аннынааҕы сир сиигирэн акылааты, сүрүн эркиннэри хамсатан, дьиэни эргэрдибит. Оччотугар дьиэ акылаатыттан саҕалаан олохтоохтук өрөмүөннэниэхтээх. Ону тоҕо эрэ култуура министиэристибэтэ уонна түмэл дьаһалтата өрөмүөн бырайыагын уонна сметатын докумуонун “Уран” дизайн-устуудьуйаҕа сакаастыыр. Мин санаабар, бу тэрилтэ дьиэ аннынааҕы сир буорун учуоттаан, акылааты, эркини өрөмүөннүүргэ, ону таһынан уот ситимин тардыыга сөптөөх билиитэ, квалификацията суох, тас көстүүтүгэр уонна реставрацияҕа эрэ болҕомтотун ууруон сөп. Оттон, санатар буоллахха, 2012 сыллаахха Үөһээ Бүлүү Харбалааҕар Исидор Барахов аатынан судаарыстыбаннас түмэлин саҥа дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Сэттэ сыл нэһиилэ турда, сөбө суох сиргэ тутуллан, дьиэ акылаата хамсаан, эркиннэрэ хайыта баран, түмэл сабыллыбыта. Ол бырайыактыыр докумуон сыыһа оҥоһуллубутуттан тахсар диибин мин. Онон эмиэ бу курдук балаһыанньа буолбатын, дьиэни олохтоохтук өрөмүөннүүр туһугар бырайыагы уонна сметаны оҥорор улахан квалификациялаах тэрилтэни булуохха наада уонна бу тэрилтэ Мельников аатынан ирбэт тоҥу үөрэтэр институту кытары бииргэ үлэлэһэрин ситиһэр үчүгэй буолуо этэ”, — диэтэ.

Маныаха Култуура нэһилиэстибэтигэр киирсэр эбийиэктэри харыстааһыҥҥа отдел салайааччыта Гаврил Терентьев сокуон ирдэбилинэн, бырайыактыыр үлэни уонна дьиэ аннынааҕы сир тутууга сөптөөҕүн, сөбө суоҕун быһаарыы үлэтин тустаах лицензиялаах тэрилтэлэр эрэ ыыталлар диэн эттэ. Саха сиригэр маннык лицензиялаах икки эрэ тэрилтэ баар эбит, ону таһынан “Уран” ХЭУо эрэ бырайыактыыр бырааптаах эбит. Маныаха дьокутаат санаата уларыйбата. Түмэл дьиэтин өрөмүөнүн бырайыагын ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар дьиэ сүнньүн тутар конструкция суолтатын өйдүүр тэрилтэлэр эрэ ылсыахтаахтар диэн санаатын эттэ.

Норуот дьокутааттара Михаил Гуляев, Сулустаана Мыраан, Андрей Находкин, Алексей Еремеев уонна да атыттар өрөмүөн сүнньүнэн чуолкайдыыр ыйытыылары биэрдилэр. Дьокутааттар  Ем. Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл Саха сиригэр култуурунай суолтатын өйдүүллэрин, дойдубут историятыгар уонна култууратыгар  Саха сирин түмэллэрин холбоһуга үрдүктүк сыаналанарын бэлиэтээн туран, бу кыһалҕаны быһаарарга үлэ ыытыллыахтааҕын ыйдылар. Маныаха СӨ бырабыыталыстыбатын кытары сомоҕолоһон сөптөөх үлэни ыытарга этии киирдэ.  

Сардаана КУЗЬМИНА