--РФ Конституциятын саҥа нуормаларын сокуоҥҥа киллэрэр үлэ федеральнай таһымҥа хайдах бара турарын мэлдьи кэтиибит, мониторинг ыытабыт. Ол гынан баран, тэлиэгэни ат иннигэр туруорар табыллыбатын курдук, биһиги Госдума иннинэ сокуоннары ылынарбыт сыыһа. Кинилэр РФ сокуоннарын бигэргэппиттэрин кэннэ оҥорор оруннаах. Урутаан баран, аны көннөрө-уларыта сылдьыахпыт. “Чопчу бу кэмҥэ бүтэрэҕит” диэн болдьох  үөһэттэн ыйыллыбатаҕа, ол эрээри бэйэбит бу сыл бүтүүтэ түмүктүүр соруктаахпыт. Билиҥҥитэ Ил Дархан тэрийбит оробуочай хамыыһыйата Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар көннөрүүлэри киллэриигэ күүскэ үлэлии сылдьар, -- диэн кэпсээтэ Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев суруналыыстардыын көрсүһүүгэ.

Арассыыйа саҥардыллыбыт Төрүт сокуонугар олоҕуран, Госдума дьокутааттара үөрэхтээһин иитэр өрүтүн күүһүрдүүгэ, экстремистии дьайыылары утары охсуһууга, Федерация Сэбиэтин састаабын бигэргэтии боппуруостарыгар, РФ Бэрэсидьиэнин болдьоҕор туһуламмыт сокуоннары ылыммыттара. Аны бу ааспыт нэдиэлэҕэ РФ Бэрэсидьиэнин боломуочуйатын, норуоттар икки ардыларынааҕы дуогабардар уонна сууттар быһаарыыларын РФ Конституцията баһыйар суолтатын, РФ бас билэр сирин-уотун ылыы-биэрии эппиэтинэһин туһунан сокуоннары бигэргэттилэр.

Бэрэсидьиэннээн бүттэххэ...

Конституцияҕа РФ Бэрэсидьиэнин туһунан син балайда элбэх уларытыы киирбитэ. Холобура, Төрүт сокуоҥҥа көннөрүүлэр киириэхтэрин иннинэ олорбут болдьоҕо ааҕыллыбатын (обнуление), икки болдьохтон уһуннук олоруо суохтааҕын, үлэлээн бүттэҕинэ, тыытыллыбат көмүскэллээҕин, олоҕун тиһэх күнүгэр диэри сенатор дуоһунаһын сүгэрин, премьер-миниистири быһаччы салайар, оттон бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ кини сорудаҕынан үлэни тэрийэр буоларын, Конституционнай уонна Верховнай сууттар судьуйаларын уонна чилиэннэрин, итиэннэ кэккэ министиэристибэлэр (оборона, ис дьыала, ыксаллаах быһыы-майгы, омук дьыалаларыгар, юстиция) миниистирдэрин бэйэтэ  аныыр  уонна үлэлэриттэн устар  бырааптанарын туһунан.

Холобура, Конституция 921 ыстатыйатын 1 пуунугар “Президент Российской Федерации, прекративший исполнение полномочий в связи с истечением срока его пребывания в должности либо досрочно в случае его отставки или стойкой неспособности по состоянию здоровья осуществлять принадлежащие ему полномочия, обладает неприкосновенностью” диэн чопчулааһыны  эбии киллэрэн биэрбиттэрэ.

Ити этиигэ олоҕуран, Госдума дьокутааттара 2001 сыл олунньу 12 күнүгэр ылыллыбыт «О гарантиях Президенту РФ, прекратившему исполнение своих полномочий, и членам его семьи» сокуоҥҥа көннөрүүлэри киллэрэн, бастакы ааҕыыга тута бигэргэтэн, сэтинньи 17 күнүгэр сокуону ылыннылар. Ол курдук, бэрэсидьиэн боломуочуйата бүттэҕинэ, киниэхэ үлэтинэн дьыала тэрийэр, доппуруостуур, хаайар, холуобунай уонна административнай эппиэтинэскэ тардар, олорор, үлэлиир сирин  дьэҥдьийэр, бэйэтин бэрэбиэркэлиир көҥүллэммэт. Экс-бэрэсидьиэн сокуонунан харыстанар көмүскэлэ бэйэтигэр эрэ буолбакка, кини дьиэ кэргэнигэр, дьиэтигэр-уотугар, үлэлиир кэбиниэтигэр, тимир көлөлөрүгэр, сибээһин сириэстибэлэригэр, докумуоннарыгар, суруйсуутугар, малыгар – барытыгар тарҕанар.

Аҕа баһылык тыытыллыбат көмүскэлин Судаарыстыбаннай Дума эрэ көтүрэр кыахтаах, өскүтүн экс-бэрэсидьиэн дойдуну таҥнарбыт дуу, ыар буруйу оҥорбут дуу буоллаҕына. Ол туһунан Конституция 93-с ыстатыйатыгар этиллэр.“Бу саҥа сокуон экс-бэрэсидьиэн көмүскэллээх буолуутун мэктиэлиир. Ол судаарыстыбабыт уонна уопсастыбабыт бигэ туруктаах буолуутун хааччыйыыга тирэх буолар”, -- диир Госдума судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Павел Крашенинников. Төрүт сокуоммут баһылыыр күүһэ“Арассыыйаны атын тас дойдулар салайан олороллор” диэн “үһүйээн” баар буолбута отучча сыл буолла. Бу төһө оруннааҕын билбэппит. Ол гынан баран, тыала суохха мас хамсаабат...

--Чахчыта да, кэккэ судаарыстыбалар биһиги дойдубут экэнэмиичэскэй сайдыытын харгыстыы сатыыллар. Ону таһынан “норуоттар икки ардыларынааҕы быраап” диэнинэн киирэн, ону куоһур оҥостон, бэл, иһинээҕи бэлиитикэбитигэр кытта орооһорго дураһыйаллар. Аны  туран, биһиэхэ, Арассыыйа олохтоохторугар, дьиэ кэргэн сиэригэр олохсуйбут үйэлээх сыаннастардаахпыт. Ону кытта кинилэр уларытаары гыналлар. Онон Владимир Путин бэйэтинэн этии киллэрэн, Төрүт сокуон 79-с ыстатыйатыгар “Российская Федерация может участвовать в межгосударственных объединениях и передавать им часть своих полномочий в соответствии с международными договорами Российской Федерации, если это не влечет за собой ограничения прав и свобод человека и гражданина и не противоречит основам конституционного строя Российской Федерации. Решения межгосударственных органов, принятые на основании положений международных договоров Российской Федерации в их истолковании, противоречащем Конституции Российской Федерации, не подлежат исполнению в Российской Федерации” диэн көннөрүү киирбитэ судаарыстыбабыт хас биирдии гражданина, итиэннэ суверенитета көмүскэллээх буолуутун хааччыйар”, -- диир Госдума Бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володин.

 РФ биэс Кодексыгар (гражданскай, арбитражнай процессуальнай, гражданскай процессуальнай, административнай судопроизводство,  холуобунай процессуальнай) уонна араас хайысхалаах 150 сокуонугар уларытыыны киллэрэн,  түөрт сокуону биир блок оҥорон туран, үс ааҕыы тухары ону көрөн, иҥэн-тоҥон ырытан, “О внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации в части недопущения применения правил международных договоров Российской Федерации в истолковании, противоречащем Конституции Российской федерации” диэн  федеральнай сокуону ылыннылар.

         --Бу -- норуоттар икки ардыларынааҕы эбэһээтэлистибэттэн аккаастаныы докумуона буолбатах. Конституциябытын утарбат, хааччахтаабат дуогабардары, быраабылалары, итиэннэ суут быһаарыыларын биһиги ылынабыт, тутуһабыт уонна толоробут. Кылаабынайа, атын тас дойдулар өйдүөхтээхтэр -- Арассыыйа территориятыгар РФ Конституцията эрэ саамай сүрүн, барытын быһаарар уонна баһылыыр сокуон буоларын, -- диэн тоһоҕолоон этэр Госдума дьокутаата Павел Крашенинников.

Сирбитин-уоппутун көмүскээн

            Российскай Федерация сирин иэнэ сөҕүмэр улахан – 17 мөлүйүөн кв килэмиэтиртэн тахса. Хостонор баайа, эчи, элбэҕэ, саппааһа үгүһэ. Ол иһин ымсыыра, ордуҕургуу көрөөччүлэр үйэ-саас тухары бааллар. Күн бүгүҥҥэ диэри Курил арыыларын дьоппуоннар былдьаһа сатыыллар. Оттон Кавказпыт хайаларын бэйэлэрин территорияларыгар сыһыара охсуон баҕалаахтар туох да хара баһаамнар.

Дьэ, ол иһин РФ Бэрэсидьиэнэ Төрүт сокуон 67-с ыстатыйатыгар  «Российская Федерация обеспечивает защиту своего суверенитета и территориальной целостности. Действия (за исключением делимитации, демаркации, редемаркации государственной границы РФ с сопредельными государствами), направленные на отчуждение части территории РФ, а также призывы к таким действиям не допускаются» диэн көннөрүүнү киллэртэрбитэ.

Сөп ээ, былаас сүрүн соруга – бас билэр сирин-уотун уонна атын судаарыстыбалартан тутулуга суох буолуутун тас дьайыылартан  көмүскээһин буоллаҕа эбээт. Оттон ону утарсар буоллахтарына, РФ Конституционнай суута эрэ икки мөккүһэр өрүттэр кырдьыктарын  быһаарар бырааптаах.

         Дьэ, онон Госдума РФ территориятын уонна суверенитетын көмүскэлигэр, итиэннэ көҥүлэ суох ыла-биэрэ сатааһын иһин эппиэтинэскэ тардыллыыга туһуламмыт икки  сокуону бу ыйга ылынна.

         Итиннэ олоҕуран, РФ үс Кодексыгар (холуобунай, холуобунай процессуальнай, административнай бэрээдэги кэһии) кэккэ уларыйыылар киирдилэр.

Ол курдук, дойдубут киэҥ иэнин өлүүлээн араарарга, чаастарга үллэрэргэ, сорох эҥээрин былдьыырга, күүс өттүнэн баһылыырга дьону кучуйар-угуйар, аһаҕастык ыҥырар буоллахтарына, сокуонунан накаастаналлар. Бастакыларын итинник быһыыламмыттары, сэрэтии курдук, административнай эппиэтинэскэ эрэ тардаллар (РФ Административнай бэрээдэги кэһии кодексын саҥа баар буолбут 20.3.2 ыстатыйатынан). Маныаха ыстарааптарын кээмэйэ араас буолар: көннөрү гражданиҥҥа – 30-60 тыһ. солк., дуоһунастаахха  — 60-100 тыһ. солк., юридическай сирэйгэ —  200-300 тыһ. солк. Аны туран, интэриниэт ситиминэн, бэчээт бородууксуйаларынан, көрдөрөр-иһитиннэрэр ньымаларынан тарҕаппыт, ыҥырбыт буоллахтарына, ыстарааптара улаатан биэрэр. Биирдиилээн дьоҥҥо – 70-100, дуоһунастаах үлэһиккэ –100-200, юридическай сирэйгэ — 300-500 тыһыынча солкуобай буолар.

Оттон иккис сырыыларын түбэстэхтэринэ -- РФ Холуобунай кодексын «Публичные призывы к осуществлению действий, направленных на нарушение территориальной целостности Российской Федерации» диэн 280.1 ыстатыйатынан холуобунай дьыала тэриллэр. Онуоха буруйдара төһө ыарыттан көрөн, араас миэрэлэри ылаллар: 400 тыһыынча солкуобай ыстарааптан -- 4 сылга хаайыллыыга тиийэ.

Саҥа сокуонунан РФ Холуобунай кодексыгар аны «Нарушение территориальной целостности Российской Федерации» диэн  ыстатыйа баар буолла (280.2 УК РФ). Ити ыстатыйаны кэспит, ол эбэтэр дойдубут сирин-уотун атын судаарыстыбаларга биэрээри, биитэр бэйэтэ бас билээри гыммыт киһини 6-тан 10 сылга диэри хаайаллар.     

          -- Дойдубут көмүскэлин өссө күүһүрдэн, бу сыл атырдьах ыйын 11 күнүгэр «О противодействии экстремистской деятельности» диэн сокуону ылыммыппыт. Онно этиллэринэн, РФ территориятын араара, былдьыы, үллэрэ сатааһын, оннук дьайыыга ыҥырыыны таһаарыы экстремистскэй быһыы-майгы быһыытынан сыаналанар. Бу ылыллыбыт сокуоннар Конституцияҕа суруллубут балаһыанньаны дьиҥ олоххо толорорго тирэх буолуохтара, -- диэн бигэргэтэр Госдума Бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володин.

             Дьэ, онон дьаҥнаах сылбыт наар ыарыынан эрэ буолбакка, судаарыстыбабыт бөҕөргүүрүгэр көдьүүстээҕинэн эмиэ өйдөнөн хаалыаҕа.