--РФ Конституциятыгар уларыйыылар киирэннэр, Ил Дархан  тэрийбит оробуочай хамыыһыйата билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар уонна Судаарыстыбаннай Мунньаҕынан ылыллыбыт сокуоннарга көннөрүүлэри киллэриигэ күүскэ үлэлии сылдьар, -- диэн кэпсээн саҕалаата Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев суруналыыстарга анаан ыыппыт брифинигэр.

– Оробуочай хамыыһыйа 3 хайысханан бөлөхтөргө арахсан үлэлиир. Конституцияҕа киирбит уларытыылары Саха сирин олохтоохторугар сыһыары тутан көрөр эбитбуоллахха, сүрүннээн социальнай боппуруостар биһигини таарыйаллар. Онон социальнай блокка биир буолбакка, 2 бөлөх тэриллибитэ. Олору  СӨ Бырабыыталыстыбатын вице-премьердэрэ Ольга Балабкина уонна Сергей Местников сүрүннүүллэр. Бу икки бөлөх социальнай көмүскэлгэ, доруобуйа харыстабылыгар, үөрэххэ, иитиигэ, култуураҕа, дьиэ кэргэн институтун өйөөһүҥҥэ, урбааны уонна гражданскай уопсастыбаны сайыннарыыга туһуламмыт сокуоннарынан дьарыктаналлар. Үһүс бөлөҕү биһиги кэллиэгэбит Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев салайар. Бу бөлөх судаарыстыбаны салайыы, нэһилиэнньэҕэ аһаҕас (публичнай) былааһы тэрийии, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай сулууспа боппуруостарын көрөллөр.

Оробуочай бөлөхтөр номнуо үлэлэрин түмүктээн, бу алтынньы бастакы декадатыгар матырыйаалларын оробуочай хамыыһыйа көрүүтүгэр туттардылар. Олор сыныйан көрөн, ымпыктаан-чымпыктаан ырытан, көннөрөн баран, Ил Дархаҥҥа киллэриэхтээхтэр.

СӨ Төрүт сокуонугар киирэр уларытыылары Ил Дархан көҕүлээһинин быһыытынан оҥорон бэлэмниэхтээхтэр. Ону Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ 30 күн иһигэр көрөр уонна Конституционнай хамыыһыйаҕатиэрдэр. Хамыыһыйа бэрэбиэркэлээн баран, Судаарыстыбаннай Мунньах кэмитиэттэрин көрүүтүгэр биэрэр.

Бэлиэтээн эттэххэ, Конституцияҕа уларытыылары киллэриигэ кэккэ ирдэбил баар. Ол курдук, конституционнай көҕүлээһиннэр, бастатан туран, булгуччу уопсастыбаннай дьүүллэһиини ааһыахтаахтар. Эппитим курдук, биһиэхэ сүрүн уларыйыылар социальнай эйгэни хабаллар: судаарыстыбаннай бэлиитикэ көмөтүнэн тыа сирин дьонун олохторунт аһымын үрдэтии, олорор усулуобуйаларын тупсарыы. Биһиги билэбит, улуустарга уопсастыбаннас көхтөөҕүн. Онон дьүүллэһиигэ ктыыбынайдык кыттыахтара диэн эрэнэбит. Бэйэбит өттүттэн олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын бэрэстэбиитэллэринкөрдөһүөхпүт – видео-сибээс көмөтүнэн Төрүт сокуон, үөрэх, иитии, доруобуйа харыстабыла, социальнай өйөбүл сокуоннарын ырытыыга киэҥ кэпсэтиини тэрийэллэригэр. Итини сэргэ биһиги бэлитиичэскэй баартыйалары кыттыһыннарар санаалаахпыт.  Ол хайаан да Ил Түмэҥҥэ баар баартыйалары эрэ буолбакка, ханнык өрөспүүбүлүкэбитигэр баарынан барыларын дьүүллэһиигэ көҕүлүөхпүт.

Уопсастыбаннай холбоһуктартан СӨ Төрүт Сокуонугар этиилэр киирэ тураллар. Онуоха быһа бэйэлэрэ тиэрдэр бырааптара сокуонунан бигэргэммэтэх буолан, конституционнай инициатива субъектарын нөҥүө тиэрдиэхтэрин наада.   “Ол аата кимнээх нөҥүө?” --      диэн ыйытар эбит буоллаххытына, бастатан туран,  биһиги норуодунай дьокутааттарбытынан. Кинилэр  Конституционнай хамыыһыйаҕа гражданнар уонна уопсастыбаннай түмсүүлэр, холбоһуктар туруорсууларын тиэрдэр эбээһинэстээхтэр. Хаһыат, араадьыйа, сайт, тэлэбиидэнньэ, социальнай ситим нөҥүө эппиттэрэ эмиэ ааҕыллыбат. Төһө да сытыы боппуруоһу көтөхпүттэрин үрдүнэн, болҕомтоҕо ылыллыбакка хаалыаҕа. Ол иһин өссө төгүл тоһоҕолоон этэбин, туох баар этиилэргитин сокуону оҥорор дьон нөҥүө тиэрдиҥ.

Конституционнай хамыыһыйа матырыйаалы көрөн баран, Ил Түмэҥҥэ ыытар. Дьэ, оччоҕуна, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ, Ил Түмэн регламенын тутуһан, сокуон бырайыактарынан үлэ былаанын торумнуур. Ол гынан баран, тэлиэгэни ат иннигэр туруорар табыллыбатын курдук, биһиги Госдума иннинэ сокуоннары ылынарбыт сыыһа. Кинилэр РФ сокуоннарын бигэргэппитэрин кэннэ оҥорор оруннаах. Урутаан баран, аны көннөрө-уларыта сылдьыахпыт. Онон чопчу бу кэмҥэ бүтэрэҕит диэн болдьох туруоруллубатаҕа, ол эрээри бу сыл бүтүүтэ түмүктүүр соруктаахпыт.

Салгыы Петр Гоголев РФ Конституциятын саҥа нуормаларын сокуоҥҥа киллэрии үлэтэ федеральнай таһымҥа хайдах бара турарын билиһиннэрдэ:

--Госдума бу боппуруоска ыытар үлэтин мэлдьи кэтиибит, мониторинг ыытабыт. Күн бүгүн 2 федеральнай сокуон ылыллан турар. Бастакыта – үөрэхтээһин иитэр өрүтүн күүһүрдүүгэ. Иккиһэ – экстремистии дьайыылары утары охсуһууга.  Итини таһынан федеральнай сокуон 23 бырайыага көрүүгэ сылдьар.

Икки блогунан үлэлииллэр. Бастакы социальнай блогу ылан көрөр эбит буоллахха, манна 7 сокуон саҥаттан эрэдээксийэлэнэн суруллар.  Холобура, саҥардыллыбыт Конституцияҕа оҕо диэн судаарыстыба сүрүн баайа,  сыаннаһа буоларынан, бүтүн аахталар уларыйарга күһэлиннилэр: Дьиэ кэргэн кодексытыттан саҕалаан – Административнай бэрээдэги кэһии кодексыгар тиийэ. Иккис блок -- РФ суверенитетын, территориятын таарыйар сокуоннар. Ол курдук, федеральнай сокуон 9 бырайыага судаарыстыбаннай тутууга туһуламмыттар. Ону сэргэ РФ Конституциятыгар сыһыаннаах 5 сокуон уларыйар: «О Правительстве Российской Федерации», «О Конституционном Суде», «Об Уполномоченном по правам человека в РФ», «О прокуратуре РФ», о.д.а.

Аны туран, РФ Бэрэсидьиэнин этиитинэн, 20 сыл дойду баһылыгын ыйааҕынан үлэлээбит Судаарыстыбаннай Сэбиэт (Госсовет) бэйэтэ туспа конституционнай уорган буолла. Оннук статустаммыта быдан көдьүүстээх. Манна өрөспүүбүлүкэлэр баһылыктара, кыраайдар губернатордара киириэхтэрэ. Итини таһынан Госсовет иһинэн хамыыһыйа тэриллэр. Онно Госсовет чилиэнэ буолбатах дьон талыллыахтара. Онон Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр бэйэтин бэрэстэбиитэллэрин Госсовекка киллэрэр кыах үөскээтэ. Дьоммут Судаарыстыбаннай Сэбиэт хамыыһыйатын састаабыгар баар буоллахтарына, эрэгийиэммит аатыттан туруорсарга быдан табыгастаах буолуо этэ.

Онон сокуоҥҥа киирэр уларыйыылары дьүүллэһиини киэҥник тэрийэргэ уопсастыбаннай холобоһуктар, дьокутааттар, муниципальнай уонна олохтоох бэйэни салайыныы бэрэстэбиитэллэрэ күүскэ туруналларыгар ыҥырабын.