«Төгүрүк остуол» үлэтигэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев, кини солбуйааччыта Антонина Григорьева, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров, дьокутааттар, министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр салайааччылара, АПК уонна муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.

Туһааннаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин кэпсэтии туох соруктаах тэриллибитин маннык быһаарда: «Билигин бэйэбит тыабыт хаһаайыстыбата оҥорон таһаарар бородууксуйата, сүрүннээн, өрөспүүбүлүкэбит иһигэр батарыллар. Арассыыйа уонна тас дойдулар ырыынактарыгар эмиэ тахсыах тустаахпыт. Бу боппуруос уруккуттан араас таһымҥа дьүүллэһиллэр этэ. Бүгүн ону хос сөргүтэн, олохтоох бородууксуйаны таска батарарга туох харгыстар баалларын ырытыһан-дьүүллэһэн, чопчу быһаарыы ылынарбытын эрэйэр кэм тирээн кэллэ. Билэргит курдук, балаҕан ыйын 29 күнүгэр Ил Дархан иһинэн Экспорт сэбиэтэ тэриллибитэ. Онон, бу кэпсэтиини ити сэбиэт үлэтигэр бэлэмнэнии бастакы түһүмэҕинэн ааҕыахха сөп.»

Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов киэҥ хабааннаах иһитиннэриитигэр: «Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга АПК бородууксуйатын таска батарыы өрөспүүбүлүкэ судаарыстыба таһымыгар ыытар бэлиитикэтин биир хайысхата буоларынан, былырыын от ыйын 17 күнүгэр Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэлэрэ Саха сирин АПК-гар оҥоһуллар бородууксуйаны таска батарар туһунан сөбүлэһиигэ илии баттаабыппыт», — диэтэ.

Ити 2019 сылга 79 тыһ. дуоллар суумалаах  бородууксуйа батарыллыбыт. Ол эбэтэр национальнай бырайыак туруорбут соругуттан 16 эрэ бырыһыана туолбут. Экспорка өрөспүүбүлүкэттэн үһүөйэх тэрилтэ үлэлэспит: балыкка (60,3 тыһ. дуолларга) — «Дьокуускайдааҕы балык хампаанньата» ХЭУо, итирдэр-кутурдар утахтарга (12,9 тыһ. дуолларга) — «Саха сирэ» ҮХАПХ, араас ас-үөл бородуукталарыгар (5,7 тыһ. дуолларга) – «Тирэх» кэпэрэтиип. Өссө ити балык хампаанньата Кытайга батарар балык бородууксуйатын 60, «Саха сирэ» хампаанньа Кытайга уонна Латвияҕа таһаарар арыгытын 7 бырыһыанныынан элбэппиттэрин үрдүнэн. Бу кэмҥэ тастан 12,4 мөл. дуоллар суумалаах АПК аһа-үөлэ киирбит.

 Тэҥнэбилгэ эттэххэ, Татарстан Өрөс­пүүбүлүкэтэ быйыл 9 ый түмүгүнэн экспорка 227 мөл. дуоллардаах (былырыыҥҥы туһааннаах кэмтэн 76,3 мөл. дуолларынан элбэх) АПК бородууксуйатын батарбыт.

Миниистир бэлиэтииринэн, быйыл дьаҥ турбутунан сиэттэрэн, кыраныыссалар сабылланнар, атыы-эргиэн атахтаммыт. «Цербер» ФГИС иһитиннэриитигэр сигэннэххэ, дойду таһыгар батарыан сөптөөх 30 тэриллииттэн аска үлэлээччитэ соҕотох – балык хампаанньата. Онтон уратылар атын хайысхалаах сырьену таһаараллар. Александр Атласов таска батарарга эттэн (таба, сылгы, убаһа), балыктан, сир аһыттан астаммыт бородууксуйа уонна итирдэр утах арыый кэскиллээх буолуохтарын сөбүн ыйар. Ол эрээри, күн бүгүн тас ырыынакка эргинэргэ бэлэм тэрилтэ суоҕун билинэр, 2023 сылтан эрэ бу хайысхаҕа сэниэлээх хамсааһын саҕаланыаҕын эрэннэрэр.

Министиэристибэ олохтоох аһы-үөлү таска батарыыны тэтимирдэр инниттэн «Саха сирэ» ҮХАПХ АУо арыгы оҥорор кыамтатын тиэхиньикэнэн саҥалыы сэбилээн күүһүрдэргэ уһун болдьохтоох стратегияны оҥорбут, таба уонна убаһа этиттэн астыыр буойуналаах модульнай комплекс тутуутун бырайыагын оҥоро сылдьар, сир аһын уонна сир аһыттан астанар бородууксуйа хаачыстыбатыгар чинчийии ыытан бигэргэттэриэхтээх.

Билиҥҥи туругунан, «СахаЧэй» хампаанньа бородууксуйатын дьоппуоннарга батарарга кэпсэппит. Чэй хаачыстыбатын чинчийэр-экспертизалыыр өҥөтүгэр Аһылык уонна биотехнология киинэ (Москва) 8,5 мөл. солк. көрдүүр эбит. «Тирэх» кэпэрэтиип бородууксуйатын таһаарарга бэлэмнэнэн, сыл саҥатыгар эрэкилээмэлэнэн, уулаах отонтон сироптарын уонна барыанньаларын Эмиэрикэҕэ, Италияҕа, Норвегияҕа, Англияҕа, Сингапурга ыыталаабыт.

«Олохтоох аһы-үөлү оҥорон таһаарыыны сайыннарар туһуттан кэпэрэтииптэр материальнай-тэхиньиичэскэй базаларын хаҥатыыга сыл аайы граннары биэрэбит», — диир миниистир. Ол курдук, 2015-2019 сылларга астыыр-үөллүүр кэпэрэтииптэргэ 85 грант бэриллибит. Бүттүүн сууматтан 106 мөл. солк. федеральнай, 525 мөл. солк. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөттэрэ уйуммуттар. Грант баһыйар өттө үүттэн астааһыҥҥа — 35-һэ тэрил атыылаһарга, 17-тэ үүт сыахтарын тутууга анаммыт. Ити түмүгэр ТХПК-тэрин оҥорон таһаарар кээмэйдэрэ сыл ахсын улаатан иһэр. Саха сирэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга Уһук Илиҥҥэ үһүс, ол иһигэр сүөһүттэн ылыллар аска-үөлгэ иккис миэстэҕэ сылдьар.

Баҕар, «сахалар таска батара сатыыр гына оччо айылаах элбэх астаахпыт-үөллээхпит дуо?» дии саныаххыт. Оччоҕо сөпкө мунаараҕыт. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин иһигэр оҥоһуллан тахсар аһынан-үөлүнэн олохтоох нэһилиэнньэни хааччыйар кээмэйэ сэмэй: хортуоппуйга – 67, сымыыкка – 58, үүккэ – 57, оҕуруот аһыгар – 38, эккэ – 26 бырыһыанныы. Киһи сиирин-аһыырын барытын аахтахха, ис ырыынакка олохтоох оҥорон таһаарыы 9 эрэ бырыһыанын хааччыйар. Холобур, былырыын өрөспүүбүлүкэ ас-үөл атыытыгар 103 млрд. солк. ороскуоттаабытыттан олохтоох асчыттарга тиксибитэ — 9,4 млрд. солк. Онон, билигин баар балаһыанньа дьиэ кэргэнин кыайан хааччыйбат эрээри, этин-арыытын атын ыалга сыҥалыы сатыыр кэмэрсээн аҕаны санатар.

Министиэристибэҕэ суоттуулларынан, тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйатын 47 бырыһыана ыаллар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар оҥоһуллар. Оттон ыал, бастатан, бэйэтин айаҕын хааччынаары сүөһү-ас ииттэ сатыыр. Өрөспүүбүлүкэҕэ 26,1 млрд. солк. кээмэйдээх бородууксуйа оҥоһуллан тахсыбытыттан ис ырыынакка 37 бырыһыана (9,7 млрд. солк.) батарыллыбыт.

Ол даҕаны иһин Ил Дархан Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун бэйэ оҥорон таһаарар чэгиэн аһынан-үөлүнэн хааччыйыыны тыа хаһаайыстыбатын уһулуччу тутуллуохтаах сыалынан быһаарбыта. Сыалы толорорго үс хайысханан — эттэн-үүттэн, балыктан уонна сир аһыттан, мүөттэн бородууксуйалары дэлэтии соруга турар. Оттон сыалы-соругу ситиһэр туһуттан миниистир үүттэн астыыр 147 эбийиэги таһынан 14 буойуналаах сыах, сир аһыттан астыыр 2 эбийиэк, анаан соҕотуопкалыыр 190 пуун тутуллуохтаахтарын ыйар. Итини барытын олоххо киллэрэргэ 2 млрд. солк. ороскуоттанара эрэйиллэр эбит.

«Ыйытыы-хоруй» киэбинэн барбыт кэпсэтии хаамыытыгар эппитин-аспытын омук дьонугар батарарга харгыс элбэҕэ көһүннэ. Бастатан, кээмэйин кыаммаппыт. Холобур, Кытай сыччах «амсайыыга» диэн 20-лии туонналаах 10 контейнеры көрдүүр эбит. Иккиһинэн, омуктар бородууксуйа суутугар-хаатыгар сүрдээҕин суолталыыллар, биһиэннэрэ билигин оҥороллоро дойду иһигэр эрэ барсар. Үсүһүнэн, сертификация (стандарка сөп түбэһиннэрии) дэбигис кыайтарбата.

Дьокутаат Владимир Прокопьев саха аһын бренд оҥорууга туох үлэ ыытылларын чуолкайдаспытыгар урбаан, эргиэн уонна туризм миниистирин солбуйааччы Максим Прокопьев: «Саха сиригэр оҥоһуллар бородууксуйаны бренд оҥорууга суол каартатын оҥордубут. Бастакы баартыйа 13 пуунтан турар. Ол иһигэр ас эрэ буолбакка, национальнай оҥоһуктар эмиэ бааллар. Быйыл бу үлэни салгыырбытыгар үппүт суох», — диэн хоруйдаата уонна эһиилги бүддьүөтү көрүүгэ дьокутааттары өйүүллэригэр ыҥырда.

Тас сибээстэһиигэ уонна норуоттар дьыалаларыгар миниистир Гаврил Кириллин «Таска батарыыны өйүүр киин» кэмиэрчэскэйэ суох автономнай тэрилтэ 2018 сылтан үлэлиирин, инвестор уонна үбүлээһин суоҕа атахтыырын, саха аһын (сүнньүнэн балыгы) ыйыталаһааччылар баалларын, биһиги өттүбүтүттэн этии суоҕун иһитиннэрдэ. Кини убаһа этин кимнээх интэриэһиргииллэрин туһунан ыйытыыга: «Дьоппуоннар сиэбэттэр. Хаһаахтар сылгы этин сииллэр», — диэн хоруйдаата.

Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров саныырынан, сылга 5 тыһ. туонна балыгы бултуурга квота көрүллэрэ кыра, убаһа этин биирдиилээн омук дойдуларыгар амсайыыга эрэ ыытыахха сөп, сүрүннээн ис ырыынагы хааччынар ордук, бородууксуйа хаачыстыбата таска таһаарарга ситэтэ суох, арыгынан эргинээччи элбэх, онон биһиги өрөспүүбүлүкэбит омук дьонун сир аһынан эрэ «соһутар» кыахтаах. Оттон сир аһа үүнэр-үүммэт дьыллаах. Былырыын 2 тыһ. туонна соҕотуопкаламмыт эбит буоллаҕына, быйыл мөлтөһүөр.

Спикер Петр Гоголев саҥардыллыбыт бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы этиитин өйөөн: «Бу салааны өйүүргэ Ил Дархаҥҥа этии киллэриэхпит», — диэтэ. Кини Урбаан, эргиэн уонна туризм министиэристибэтэ Уһук Илиннээҕи бэрэстэбиитэлистибэни уонна улуустары кытта ситэ үлэлэспэтин сэмэлээтэ. Холобур, хотугу үс улуустан балыгынан хааччыйарга бэлэмнэрин үрдүнэн бииргэ үлэлииргэ тиэтэйбэттэр. «Аартыканы сайыннарыы стратегията оҥоһуллубут, ол иһигэр Аартыкаҕа урбааны сайыннарар сокуон ылыллыбыт, хотугу байҕал суола аһыллаары турар кэмигэр бэйэ-бэйэбитин өйдөһөн, биир сүбэнэн үлэлээн, күрэстэһэр кыахтаах бырайыактары чопчулуох, Саха сирэ тас ырыынакка тахсар суолун-ииһин тобулуох тустаахпыт», — диир парламент салайааччыта. 

Василий НИКИФОРОВ