“Хамсык ааһыа, быраабыла хаалыа...”

Арай, “Мунньахтар, миитиннэр, демонстрациялар, сэлэлээн хаамыылар тустарынан” федеральнай сокуон сорох балаһыанньаларын Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар олоххо киллэрии туһунан” СӨ сокуонун 4-с ыстатыйатыгар уларытыы киллэрэр барылы Ил Түмэҥҥэ хомуньуус дьокутааттар фракцияларын салайар Виктор Губарев ылымматын, утарсарын биллэрдэ. “Биһиги, хомуньуустар, олус бэрээдэктээхпит, сокуону тутуһабыт, -- диир Виктор Николаевич. -- Ол эрээри, миитиннииргэ сайаапка биэрээри гыннахха, аһара элбэх ирдэбиллээх буолла. Дьүрү пикеттиир даҕаны кыахпыт суох. Санитарнай хааччыйыы диэни киллэрбиттэр. Хамсык дьаҥа хаһан эрэ ааһыа, оттон быраабыла хаалыа. Биһиги бу уларытыыга куоласпытын биэрбэппит”. Бу сокуону көҕүлээччилэр – Ил Дархан Айсен Николаев  уонна Ил Түмэн дьокутааттара Алексей Еремеев, Юрий Николаев, Владимир Прокопьев, Гаврил Парахин, Наталья Румянцева. Судаарыстыбаны тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев быһаарарынан, туһааннаах сокуоҥҥа уларытыы киллэрии Коми Өрөспүүбүлүкэтигэр уонна Самара уобалаһыгар дьон үҥсүүлэрин түмүгэр РФ Конституционнай суута 2019 сыл сэтинньи 1 уонна 2020 сыл бэс ыйын 4 күннэригэр таһаарбыт уураахтарыгар сөп түбэһиннэрэргэ тосхоллоох. Онон, “Мунньахтар, миитиннэр, демонстрациялар, сэлэлээн хаамыылар тустарынан” ФС 8-с ыстатыйатыгар олоҕуран, ыйыллыбыт дьайыылары ыытыы бобуллар миэстэлэрин РФ субъега бэйэтин сокуонунан эбии киллэриэн сөп эбит. Сокуон кэмитиэтин салайааччыта этэринэн, бобуулаах миэстэлэри тустаах уорганнары кытта сөбүлэһиннэрэн быһаарбыттар. Барыта 7 пуунтан турар: ол иһигэр киирэллэр – үөрэх, социальнай өҥө, успуорт, оҕо тэрилтэлэрин дьиэлэрин аттынааҕы былаһааккалар, тохтобуллар, сатыы дьон сылдьар сирдэрэ.

Айанныы сылдьан быыбардыахха сөп

“Дьон талар быраабын туһанарыгар сыһыаннаах сокуон сорох аакталарыгар уларытыы киллэрэр туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонун барыла ааспыт сыл ахсынньы 1 күнүгэр буолбут XXII пленарнай мунньахха бастакы ааҕыыга ылыллыбытын кэнниттэн дьокутааттартан 34 көннөрүү киирбитэ барыта ылыныллыбытын Алексей Еремеев иһитиннэрдэ.

“РФ сорох сокуоннарын аакталарыгар уларытыылары киллэрии туһунан” диэн 2020 сыл ыам ыйын 23 күнүгэр ылыллыбыт 153 №-дээх федеральнай сокуонунан “РФ гражданнарын талар бырааптарын уонна референдумҥа кыттар бырааптарын сүрүн мэктиэлэрин туһунан” федеральнай сокуоҥҥа уларытыы киллэриллибитэ. Быстахтык ыллахха, орто ыарахан буруйу оҥорбуттарын иһин көҥүллэрэ быһыллан сууттаммыт уонна буруйдарын боруостуу илик дьон быыбарга талыллар бырааптара быһыллар. Маннык бобуу буруйданан сууттаммыттара уһуллубут эбэтэр боруостаммыт күнүттэн биэс сыл устатыгар дьайар.

Атын көннөрүүлэр Арассыыйа киин быыбардыыр хамыыһыйата бигэргэппит бэрээдэгинэн түһэриллибит быыбардааччылар сайабылыанньаларыгар олоҕуран, куоластааһын иннинээҕи күнү аһарбакка эрэ вокзалларга уонна аэропортарга тэриллэр быыбардыыр учаастактарга быыбардааччылар испииһэктэрин оҥорору көрөллөр. Айанныы сылдьар, ааһан иһэр дойду олохтооҕо ханна баар сиригэр оннук испииһэккэ киллэриллэн быыбардыыр бырааптаах.

Быыбардыыр уокурукка быыбардааччы ахсаана биллэрдик уларыйбытынан, билигин үлэлиир схемаҕа уларытыы киллэрэр кыах үөскээтэ. Ол курдук, быыбардааччы бүттүүн ахсаанын орто нуорматыттан туорааһын 20 бырыһыантан, оттон ыраах суола-ииһэ суох сирдэргэ уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр 40 бырыһыантан тахсар эбэтэр өскөтүн быыбардыыр уокуруктар 50-тан тахса бырыһыаннарын кыраныыссаларын уларытар тирээтэҕинэ, быыбардыыр уокуруктар саҥа схемалара бигэргэтиллиэн сөп. Үөһэ ыйыллыбыт федеральнай сокуон быыһык балаһыанньаларыттан таһааран, маннык нуорма 2020 сыл балаҕан ыйын 14 күнүттэн күүһүгэр киирдэ уонна 2021 сылга куоластааһын биир күнүгэр бэлэмнэниигэ туһаныллыа.  

 Сэрии оҕолоругар – босхо көмө

Доруобуйа харыстабылын, социальнай көмүскэл, үлэ уонна дьарыктаах буолуу кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Чичигинаров “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр босхо юридическай көмө туһунан” сокуон 8-с ыстатыйатыгар уонна “Аҕа дойду Улуу сэриитин оҕолоругар социальнай өйөбүл дьаһалларын туһунан” сокуон 2-с ыстатыйатыгар көннөрүү киллэриллэрин билиһиннэрдэ. Бу көннөрүүгэ олоҕуран, уоттаах сэрии сылларыгар төрөөбүт-үөскээбит дьон судаарыстыба тиһигин чэрчитинэн юридическай көмөнөн босхо туһанар бырааптаннылар. Сокуон барыла бастакы бүтэһиктээх ааҕыынан ылылынна.

Санатан эттэххэ, “сэрии оҕолоро” диэн өйдөбүл 2018 сыл балаҕан ыйын 26 күнүгэр ити үөһэ суруллубут иккис сокуон ылыллыаҕыттан олоҕурбута. Оттон босхо юридическай көмө туһунан сокуон 2012 сыл ахсынньы 15 күнүгэр ылыллыаҕыттан кыаммат дьон, I, II, III бөлөхтөргө киирсэр инбэлииттэр, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээннэрэ, сэрии уонна үлэ дьоруойдара, инбэлиит, тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолор, 3 уонна онтон элбэх саастарын ситэ илик оҕолордоох дьон, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ о.д.а. туһаналлар.

Сааһырбыт уонна инбэлиит дьону дьиэ кэргэҥҥэ ылан иитии

Сааһырбыт уонна инбэлиит дьону ылан көрөр-харайар дьиэ кэргэттэри үбүнэн-харчынан өйүүр мэхэньииһимнэри чуолкайдыыр уонна уларытыы киллэрэр сокуон барылын бу пленарнай мунньахха дьокутааттар иккис бүтэһиктээх ааҕыыга ылыннылар. “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр аҕам саастаах дьону көрөр-харайар дьиэ кэргэттэри тэрийии туһунан” СӨ сокуонугар уларытыылары киллэрэр туһунан” сокуон барылын Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба көҕүлээн оҥотторбуттар.

Тустаах сокуон 2013 сыл олунньу 21 күнүгэр ылыллыбыта. Сокуон барыла нолуок сокуонун ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэрэн, итиэннэ социальнай өйөбүлгэ наадыйар дьону киэҥник хабар, 1-кы уонна 2-с бөлөххө киирэр инбэлииттэргэ дьиэ кэргэн эйгэтигэр иитиллэр үөрүйэх, табыгастаах, тупсаҕай усулуобуйаны тэрийэр, социальнай хааччыйыы тэрилтэлэригэр уочараты намыратар туһуттан оҥоһулунна.

РФ Нолуогун кодексын 226-с ыстатыйатын 1-кы пуунугар олоҕуран, дойду тэрилтэлэрэ, кинилэртэн эбэтэр кинилэри кытта алтыһарыгар нолуок төлөөччү дохуот ылбыт буоллаҕына, РФ Нолуогун кодексын 224-с ыстатыйатыгар олоҕуран ааҕыллыбыт нолуок сууматын нолуок төлөөччүттэн тутар уонна төлүүр эбээһинэстээхтэр. Харчынан төлөбүр аҕам саастаах эбэтэр инбэлиит киһини көрүү-харайыы иһин биһирэбил, ол аата көрөр-харайар киһи дохуота буолар, кини онтуттан физическэй сирэйдэр дохуоттарыгар олохтоммут нолуогу төлүөхтээх. Ити курдук, сокуон барыла социальнай өйөбүлгэ наадыйар кырдьаҕаһы эбэтэр инбэлиити көрөр-харайар киһи ыйдааҕы харчынан биһирэбилиттэн нолуок ааҕыллан тутулларын чопчулуур.

 Ыарахан ыарыһахха сылдьарга -- аан аһылынна

Дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова “Дьон доруобуйатын харыстабылын туһунан” СӨ сокуонун 22-с ыстатыйатыгар, федеральнай сокуоҥҥа уларытыы киллэриллибитинэн сиэттэрэн уонна эрэгийиэн сокуонун сөргүтэн-көннөрөр биэрэр инниттэн, Ил Дархан уонна кини көҕүлээһиннэринэн уларытыы киллэриллибитин иһитиннэрдэ.

“Арассыыйа Федерациятыгар дьон доруобуйатын харыстабылын төрүттэрин туһунан” ФС 14-с уонна 79-с ыстатыйаларыгар 2019 сыл ыам ыйын 29 күнүгэр уларытыылар киллэриллибиттэрэ. Онно сөп түбэһиннэрэн, мэдиссиинэ тэрилтэтин саҥа эбээһинэһэ олохтоммута: ыарыһах эмтэнэр мэдиссиинэ тэрилтэтигэр, ол иһигэр интенсивнэй терапияны уонна реанимация дьаһалларын ыытарга аналлаах балыыһаҕа, аймахтара уонна дьиэ кэргэнин атын чилиэннэрэ эбэтэр сокуоннай бэрэстэбиитэллэрэ сылдьалларын харгыстыа суохтаах. Ыарыһахха сылдьыыны тэрийэргэ уопсай ирдэбиллэр РФ Доруобуйа харыстабылыгар министиэристибэтин 2020 сыл атырдьах ыйын 19 күнүнээҕи 869 №-дээх бирикээһинэн бигэргэммитэ. Онон ити балаһыанньаны өрөспүүбүлүкэ тустаах сокуонугар киллэрэн чиҥэтэр эрэ эрэйиллэр. Сокуон барылын дьокутааттар бастакы ааҕыыга ылыннылар.

 Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр

Ил Түмэн дьокутааттара “Убатыллыбыт гааска, электричество уонна итиини биэрии эниэргийэтигэр (кыамтатыгар), уунан хааччыйыыга чэпчэтиллибит тарыыптар тустарынан” СӨ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан” сокуон барылын иккис ааҕыыга ылыннылар. Көҕүлээччилэр – Ил Дархан уонна Ил Түмэн дьокутааттара Гаврил Алексеев, Александр Слоик. Сокуон барылын ааҕыыга парламент тутууга, дьиэ-уот коммунальнай хаһаайыстыбатыгар уонна энэргиэтикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Яков Ефимов туруорда.

Көҕүлэспит дьокутаат, Ил Түмэн туһааннаах кэмитиэтин чилиэнэ Александр Слоик быһаарарынан, бу сокуон барыла электроэниэргийэҕэ чэпчэтиинэн туһанар нэһилиэнньэ араҥатын кэҥэтэринэн социальнай көмүскэл тосхоллоох. “Эрдэ бу сокуон гидроэлектростанция үлэлиир түбэтигэр олорор эрээри, кииннэммит ититии ситимигэр тэхиньиичэскэй өттүнэн холбонор кыаҕа суох дьон дьиэлэрин сылыталларыгар электроэниэргийэнэн туһаналларыгар чэпчэтиини көрөрө, -- диир энэргиэтик дьокутаат. – Мииринэй оройуонугар ГЭС үлэлиир сиригэр дьиэлэрин конструкцията ураты оҥоһуулааҕынан, биир кэмҥэ кииннэммит ситиминэн уонна аллараа этээстэргэ олорооччулар электричество көмөтүнэн сылытыналлар. Сокуон барыла ылылыннаҕына, итинник дьиэлэргэ олорор ыаллар чэпчэтиилээх тарыыбынан туһанар кыахтаныахтара”.

Парламентарий бэлиэтииринэн, ити дьиэлэр олохтоохторо  электричествонан сылытынар ороскуоттарын олохтоммут тарыыбынан төлөһөр кыахтара суох. Сабаҕалаан ааҕыынан, сокуон барыла ылылыннаҕына өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн субсидияҕа 25,3 мөл. солкуобай эбии көрүллэрэ наада буолуоҕа. Этэргэ дылы, ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр. Саха тыатын сирин ыаллара үйэлээх саастарын тухары оһоххо хамначчыт буолан олороллорун таһынан электроэниэргийэнэн көмөлөһүннэрээри эбии холбоноллоругар ыйга-сылга оттук хардаҕаһы таһынан төһөлөөх халыҥ харчыны төлүүллэрэ буолуой?.. Саҥарбаттар. Ытаабаттар...

Манна сыһыаран суруйдахха, Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев сир учаастагын ыларга уочаракка турар элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн атын оройуоҥҥа, эрэгийиэҥҥэ эбэтэр дойдуга көһөн барар түбэлтэтигэр уочараттан устуу бэрээдэгин чуолкайдыыр боппуруоһу туруорда. Маны Мииринэй куорат дьокутааттара көҕүлээн киллэрбиттэр. Владимир Михайлович алмаастаах кыраай парламентарийдара көхтөөхтүк, айымньылаахтык үлэлииллэрин бэлиэтээтэ.

Мииринэй куорат бэрэстэбиитэллээх уорганын дьокутааттара СӨ Сирин кодексын 24.3 ыстатыйатын өрөспүүбүлүкэ атын оройуонугар эбэтэр дойду атын эрэгийиэнигэр, атын дойдуга көспүт элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн сир учаастагын босхо ыларга турбут уочаратыттан устар балаһыанньаны эбии киллэрэн биэрэргэ этиилээхтэр. Иккиһинэн, элбэх оҕолоох киһи сиртэн аккаастанарын туһунан суругунан сайабылыанньа киллэрдэҕинэ, олохтоох салайыныы уоргана сокуоҥҥа олоҕуран, кинини сир учаастагын босхо ылар уочараттан усталларыгар баҕа өттүнэн быһаарыммытын ылыныан сөп.